Հովսեփ Աբգարի Օրբելի (մարտի 8 (20), 1887, Քութայիս, Ռուսական կայսրություն - փետրվարի 2, 1961, Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ արևելագետ, հնագետ, հասարակական գործիչ։ ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1935), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս և առաջին նախագահը (1943-1947)։ Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ(1944), Իրանի ԳԱ թղթակից անդամ(1945)։
$Կենսագրություն$
Հովսեփ Օրբելին ծնվել է 1887 թվականի մարտի 20-ին Քութայիսի քաղաքում, Աբգար Օրբելու և Վառվառա Արղության-Երկայնաբազուկի ընտանիքում։ Եղել է ընտանիքի կրտսեր որդին։ 1904 թվականին ավարտել է Թիֆլիսի արական 3-րդ գիմնազիան, որտեղ նրան դասավանդել են Ս. Ժեբելյևը, Մ. Ռոստովցևը, Ֆ. Զելինսկին, արևելագետ Յա. Սմիռնովը, բյուզանդագետ Վ. Բենեշևիչը՝ զուգահեռ հաճախելով նաև արևելագիտական ֆակուլտետի հայ-վրաց-պարսկական բաժնի դասընթացներին։
Ուսանողական տարիներից զբաղվել է գիտական գործունեությամբ. Բրոկհաուզի և Եֆրոնի նոր հանրագիտական բառարանի համար գրել է հայկական, վրացական և իսլամական արվեստին վերաբերող հոդվածներ, Նիկողայոս Մառի ղեկավարությամբ մասնակցել է Անիի պեղումներին և այլ հնագիտական արշավախմբերի։
1909 թ. ուսումնասիրել է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական արձանագրությունները։ 1911 թվականից աշխատել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի հայ-վրացական բանասիրության ամբիոնում։ 1911-1912 թթ., ԳԱ գործուղմամբ, ուսումնասիրել է Սոկսի հայերի և քրդերի բարբառն ու բանահյուսությունը, Էրզրումի, Բայազետի, Վանի, Աղթամարի, Բագավանի ճարտարապետական հուշարձանները, հնագիտական պեղումներ կատարել Թոփրակկալեում և Հայկաբերդում։ 1912 թ. ընտրվել է Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսաստանի հնագիտական ընկերության անդամ։ 1914 թվականից Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արևելագիտական ֆակուլտետում դասավանդել է հնագիտություն և Հայաստանի պատմություն, հայկական արձանագրագիտություն, քրդերեն։ 1916 թ. Նիկողայոս Մառի հետ Վանում պեղումների ժամանակ հայտնաբերել է Սարդուրի Բ-ի մեծածավալ սեպագիր արձանագրությունը։
1917-1918 թթ. շարունակել Է աշխատանքը Պետրոգրադի համալսարանում, դասավանդել նաև Հնագիտության ինստիտուտում, Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում, ընտրվել է Պետական հնագիտական հանձնաժողովի խորհրդի անդամ, Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ։ 1919 թ.՝ Խորհրդային Ռուսաստանի լուսժողկոմատի՝ թանգարանների գործերով կոլեգիայի գիտության քարտուղար, մեծ աշխատանք է կատարել մասնավոր հավաքածուների թանգարանային նմուշները պետական սեփականություն դարձնելու ուղղությամբ։ Մասնակցել է Նյութական մշակույթի պատմության ռուսաստանյան (հետագայում՝ պետ.) ակադեմիայի հիմնադրմանը, 1919 թվականի օգոստոսին ընտրվել է այդ ակադեմիայի անդամ, գլխավորել Հայաստանի և Վրաստանի հնագիտության ու արվեստի բաժինը։ 1920 թ.՝ Պետրոգրադի Էրմիտաժի ավանդապահ, 1926 թ. հիմնադրել և գլխավորել է Արևելքի բաժինը, 1934-1951 թթ.՝ Էրմիտաժի տնօրեն։
Հայրենական պատերազմի (1941- 1945) սկզբին կազմակերպել է Էրմիտաժի գեղարվեստի արժեքների տարհանումը Սվերդլովսկ (այժմ՝ Եկատերինբուրգ), այնուհետև մնալով պաշարված Լենինգրադում՝ ապահովել է էրմիտաժի և մի շարք այլ հավաքածուների՝ քաղաքում գտնվող թանգարանային նմուշների պահպանումը։
1946 թ. Նյուրնբերգի դատավարությանը մասնակցել է որպես մեղադրող կողմի վկա։
$Զբաղեցրած պաշտոններ$
Ս. Պետերբուրգի (ապա՝ Լենինգրադի) համալսարանի պրիվատ-դոց., դոց. (1914-1918), պրոֆ. (1919-1933, 1955-1961)
Էրմիտաժի ավանդապահ (1920-1926), բաժնի վարիչ (1926-1933), տնօրեն (1934-1951)
Հայ-վրացական բանասիրության (1925-1929), նյութական մշակույթի (1929-1931)
1928֊ 1929 թթ. և 1936 թ., որպես գիտական արշավախմբի ղեկավար, աշխատել է Դաղստանում, Հայաստանում (ուսումնասիրել է Գառնիի, Պտղնիի, Փարպիի, Աշտարակի, Ամբերդի հուշարձանները)
ԽՍՀՄ ԳԱ նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1937-1939)
1937-1938 թթ. (համատեղության կարգով)՝ ԽՍՀՄ ԳԱ Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն, 1938 թվականին՝ Արմֆանի (ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղ) նախագահության նախագահ
ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի նախագահության նախագահ (1938-1943)
ՀՀ ԳԱԱ առաջին նախագահ (1943-1947)
ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1943-1947)
1951-1953 թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ հնագիտական արշավախմբերի խորհրդատու ղեկավար
1955-1956 թթ.՝ Լենինգրադի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետի դեկան, 1956 թ., միաժամանակ՝ Մերձավոր և Միջին Արևելքի պատմության ամբիոնի վարիչ
Լեզվաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող (1953-1956)
Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքի վարիչ (1956-1961)
1956 թվականին հիմնադրել է և ցկյանս ղեկավարել ԽՍՀՄ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքը
$Անդամակցություն$
Թեհրանի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր, 1935
Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ, 1944
Իրանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ, 1945
Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ
$Աշխատություններ$
Աշխատությունները վերաբերում են հայագիտությանը («Հայագիտական հետազոտություններ», պր. 1, 1974), հնագիտությանը (կազմել է Անիի հնադարանում պահվող և այժմ մեծ մասամբ կորած հնագիտական գտածոների գիտական նկարագրությունը և այլն)։
Հովսեփ Օրբելին ժամանակակից հայ վիմագրագիտության հիմնադիրն է. դեռևս 1914- 1917 թթ., հիմնականում «Քրիստոնյա Արևելք» (ռուսերեն) հանդեսում, տպագրել է Անիի արձանագրությունների իր ուսումնասիրությունները («Դիվան հայ վիմագրության», պր. 1, 1966)։
Զբաղվել է նաև բանահավաքությամբ, բարբառագիտությամբ, կազմել հայ և քրդական բարբառների բառարաններ։
Խմբագրել է «Սասունցի Դավիթ» դյուցազնավեպի համահավաք բնագիրը և ռուսական թարգմանությունը, հրատարակել դրան նվիրված հատուկ ուսումնասիրություն («Հայկական հերոսական էպոսը», ռուսերեն և հայերեն, 1956)։
Հովսեփ Օրբելին ուսումնասիրել և ռուսերեն է թարգմանել հայկական միջնադարյան առակները («Միջնադարյան Հայաստանի առակները», ռուս., 1956), Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Թովմա Արծրունու երկերը (մեծ մասն անտիպ է)։
Ճարտարապետության բնագավառում արժեքավոր է Աղթամարի տաճարի նրա ուսումնասիրությունը։
Կազմել է Անիի և շրջակայքի ճարտարապետական և հնագիտական հուշարձանների հավաստի ուղեցույց։
Զբաղվել է հին և միջնադարյան իրանական արվեստի պատմությամբ, Կ. Վ. Տրևերի հետ ուսումնասիրել էրմիտաժում պահվող Սասանյան ժամանակաշրջանի մետաղե անոթները («Սասանյան մետաղը։ Գեղարվեստական առարկաներ ոսկուց, արծաթից և բրոնզից», ռուս., 1935)[8]։
$Հիշատակ$
Ծաղկաձորում գործում է Օրբելի եղբայրների թանգարանը (1982)։
Երևանի Արաբկիր վարչական շրջանում Օրբելի եղբայրների անունով կոչվել է փողոց։
Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի բակում տեղադրվել է Հովսեփ Օրբելու կիսանդրին։
$Պարգևներ$
Լենինի (2) շքանշաններ
Աշխատանքային կարմիր դրոշի (2) շքանշաններ
Իրանի «Գիտական ծառայությունների համար» I աստիճանի շքանշան
$Տես նաև$
Օրբելի եղբայրների տուն-թանգարան
Օրբելի եղբայրների հուշարձան (Ծաղկաձոր)
$Երկեր$
Избр. труды, Е„ 1963; Избр. труды, т. 1—2, М.-Л., 1968;
Фольклор и быт Мокса, М., 1982.
$Գրականություն$
Յուզբաշյան Կ., Ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելի, Ե., 1987։
М. Грелидзе И. В Иосиф Орбели, Тб, 1983;
Иосиф Абгарович Орбели, Е., 1957 (Материалы к библиогоафии ученых СССР)
Զարյան Ռ., Հուշապատում, հ.1, 1975, Երևան, «Հայաստան» հրատ.:
Իսաբեկյան Հ., Հայկական Ռենեսանսի ճարտարապետությունը, Երևան, 1989, «Հայաստան» հրատ.:
Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992, «Լույս» հրատ.:
Շախկյան Գ., Հայ ճարտարապետության յոթ հրաշալիքներ, Երևան, 2001, «Անահիտ» հրատ.:
Օրբելյան Ստեփանոս, Պատմություն նահանգի Սիսական, Թիֆլիս, 1910։
Օրբելի Հովսեփ. Անի, Երևան, 2011, «1PRINT» (կազմողներ` Մարինե Բունիաթյան, Գերասիմ Մկրտչյան)։
Օրբելների տոհմը. հեռուստապատում, 10.10.2011, Հ 1, «Հայից հայ»։
[1]