سمکۆی شکاک؛ شۆڕشگێڕێکی سەربەخۆییخواز

ئەو کوڕی محەمەد ئاغا و نەوەی عەلیخانی شکاک بوو. هەر لە سەردەمی مێرمنداڵییەوە هۆگری بزووتنەوەی کورد دەبێت و خەیاڵی سەربەخۆییی کوردستان لە سەریدا پەروەردە دەکا. لە تەمەنی لاوییەوە بە کردەوە خەریکی کۆکردنەوەی سوارچاک و چەکداری کورد دەبێت. چالاکییە چەکدارییەکانی سمایل ئاغا سەرەتا هەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگرێتە و پاشان پەل دەکێشێتە باشووری کوردستانیشەوە کە ئەوکات لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدابووە.
لە جەنگی جیهانیی یەکەم و چەند ساڵیش دوای ئەو شەڕە، ناسراوترین کەسایەتی لە سنووری ئێران و عوسمانی، سمایل ئاغا (سمکۆ) سەرۆکی خێڵی شکاک بووە. ئەو بە زیرەکی لەو دەرفەتەی ئاڵۆزییەکانی ناوچە لە چارەگە سەدەی یەکەمی سەدەی بیستەم بۆی دەستەبەر کردبوو کەڵکی وەرگرت و هاوسەنگیی خۆی لەنێوان عوسمانی و ڕووس و ئێران و ئینگلیزییەکان کە لەگەڵ هەمووان پەیوەندییان بوو، ڕاگرتبوو و پەرەی بە دەسەڵات و کاریگەریی خۆی لە ناوچە دابوو.
دوای شەڕی جیهانی خۆی وەک حاکمێکی سەربەخۆ دەنواند و لەگەڵ تاقمێک لە ڕێبەرانی نەتەوەییی کورد هاوکاریی دەکرد و حکوومەتی ناوەندیی لەگەڵ کێشە ڕووبەڕوو دەکرد. تەنانەت کاتێک ئەڕتەشی ئێڕان لە ئووتی (10) 1922دا بە وتەی خۆیان کێشەی ئەویان داکووژاند و ئەو لە خاکی ئێران چووە دەرێ، وەک یاریکەرێکی بەهێز لە کوردستانی ناوەندیدا مایەوە و ئینگلیز و عوسمانی لە کێشەی ویلایەتی مووسڵدا هەر دووکیان ویستیان لە بەرژەوەندیی خۆیان لێی نزیک ببنەوە و کەڵک لە هێز و کارێزمای ئەو لەناو کوردان وەربگرن.

سمکۆ لە شۆڕشی مەشڕووتەی ئێراندا، دەچێتە پاڵ هێز ەکانی ئیقبالو سەڵتەنە حاکمی ماکۆماکۆ و پاشان دەبێتە دەسەڵاتداری ناوچەی قوتوور و حکوومەتیش ئەو دەسەڵاتەی دەسەلمێنێ.
لە ساڵی 1913 ەوە سمکۆ لەگەڵ ڕێبەرانی نەتەوەییی کورد پەیوەندیی بەهێزی ساز کردبوو و وتاری ئەوانی سەلماندبوو. هەروەها سمکۆی شکاک لەگەڵ خوشکی سەید تەها جێگرەوەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری زەماوەندی کرد. ئەوەش ئەوەندی دیکە جێ پێی ئەوی قایم کرد.
لە لایەکی دیکەوە سمایل ئاغا لەگەڵ عەبدولڕەزاق بەدرخانیش پەیوەندیی هەبوو کە لە میرەکانی بۆتان بوو.
لە ساڵەکانی شەڕی جیهانیی یەکەمدا، سمکۆ خۆی لە شەڕ پاراست و هێزەکانی خۆی ڕێکخست و وەکوو سەرچاوەکان دەڵێن وەک سیاسەتمەدارێکی لێزان هەموو دەرگاکانی بە ڕووی خۆیدا کراوە هێشتەوە. سمایل ئاغا دەیویست بە خوێندنەوەی سیاسەتی ناوچەیی و جیهانی هێزە ئەورووپاییەکان و هەروەها دۆخی کورد و دۆخی ئێران بجووڵێتەوە و پارسەنگ ڕابگرێ. گۆڕانکارییەکانیش هێندە ئاڵۆز بوون هەموو چالاکانی سیاسیی ناوچەی تووشی سەرلێشێوان کردبوو.
لە دوای شۆڕشی ڕووسیا کە لەشکری جێنراڵ پاراتۆف لە کوردستان کشایەوە، سمکۆ توانی زۆربەی ناوچەکان و چەک و چۆڵەکانی وەک تۆپخانە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە.
پاش شەڕی جیهانی، عوسمانییەکان ئازەربایجان بەجێ دێڵن و حکوومەتێکی بە هێز لە ئازەربایجان دانامەزرێ و تەنیا دەسەڵاتی کاریگەر و خاوەن جێگە و پێگە، سمکۆی شکاک بوو. ئەو جودا لە هێزەکانی خۆی چەند سەد کەس لە سەربازانی عوسمانیشی لەگەڵ بوون و پشتیووانییان لێ دەکرد.

مانگی 2ی (فێورییەی) ساڵی 1919 کۆبوونەوەیەک لە مابەین گەورە خانەکانی کوردستانی ڕۆژهەڵات بەڕێوەچوو. لەو کۆبوونەوەیەدا باسی ڕاپەڕینێکی گشتی بە دژی دەوڵەتی ئێران کرابوو. بەڵام لەسەر ئەوە پێکهاتن کە تا دەوڵەتە گەورەکان ڕایان وەرنەگیرێ و ڕەزامەندی بۆ پشتیووانی و گۆڕانکاری دەرنەبڕن هیچ نەکەن.
پاش ئەوە سمکۆ چاوەڕێی ڕاپەڕینی خانەکانی دیکەی کوردستان نەمایەوە و شارەکانی دەیلەمان و خۆیی گرت و پاشان گەورە شاری ورمێورمێی گەمارۆ دا، بەشێک لە خەڵکی ئازەریی لەکستان واتە بەشی باکووری ڕۆژاوای دەیلەمان دانیان بە حاکمییەتەکەی دانەنا و ئەویش هێرشی کردنێ و تێکی شکاندن و تا بەندەری شەڕەفخانەی ڕادان. ناوچەکانی باکووری گۆلی ورمێش کەوتە ژێر دەستی هێزەکانی سمکۆوە .
لەو کاتەدا حاکمی تازەی تەورێز سەردار ئینتسار بە هێزێکی زۆرەوە هێرش دەکاتە سە ڕ هێزی سمکۆ و پاشەکشەیان پێ دەکات و سەرەنجام سمکۆ لەگەڵ فەرماندەی هێزی (قەزاق فیلیپۆف) کە بە نوێنەرایەتیی تەورێز هێرشی کردبوو وتووێژدەکات و ڕێک دەکەون.
ئەو ڕێککەوتنەش هێندی دیکە پێگەی سمایل ئاغا بەرز دەکاتەوە. لە ساڵی 1920دا دیسان دەشتەکانی ورمێ و سەڵماس و خۆی دەگرێ و بۆخۆی حاکم بۆ شاری ورمێ دادەنێ. بەو شێوەیە ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ هێزەکانی سمکۆ پەرە دەستێنن .
لە دوایین هێرشی بۆ سەر سوپای ئێران ژمارەی چەکدارانی گەیشتوونەتە دەهەزار کەس.

سمکۆ ساڵی 1920 چەندین کۆبوونەوە لەنێو هەموو سەرۆک خێڵە کوردەکانی ئازەربایجاندا ساز دەکا. هاوێنی 1921 /1300ی هەتاوی هەرێمی دەستەڵاتی سمکۆ بریتییە لە سەرانسەری ڕۆژاوای گۆلی ورمێ تا شاری بانەبانە و سەردەشتسەردەشت و سووچی باکووری ڕۆژاوای وڵاتی ئێراق. لە خێڵەکانیش جگە لە خێڵی شکاک و تایەفەی هەرکی ، مامەش و مەنگوڕ و دێبوکری و پیران و زەرزا و گەورک و فەیزوڵڵابەگی و پشدەری و تایەفە بچووکەکانی بانەش ڕەگەڵ سمکۆ کەوتبوون.
شایەنی باسە سمکۆ شاری سابلاغسابلاغ یشی لە دەست هێزەکانی دەوڵەت دەرهێنا و لەو شەڕەدا بەشێک لە شاری سابڵاغ تاڵان کرا و ئەوەش بوو بەهۆی ئەوەی دواتر سمایل ئاغا لەلایەن نەتەوەخوازانی کوردەوە تانەی لێ بدرێ، سمکۆ ئەو تاوانەی وەستۆ نەگرتووە و پاساوی بۆ هێناوەتەوە. ئەو وتوویەتی هێزەکانی ژاندەرمێری ڕژێم شەڕەکانیان بەرەو نێو کووچە و کۆڵانەکانی شار بردووە و منیش نەمتوانیوە پێش بە دژکردەوەی هێزەکانم بگرم .
بەڵام هەر دوای ئەوە بۆ خۆی سابڵاغ بەجێ دێڵێ و بە هەمزە ئاغای دەسپێرێ. پاش ئەو هێرش و سەرکەوتنە یەک لە دوای یەکانەی سمایل ئاغا و لەشکرە دەهەزار کەسییەکەی، خەڵکانی غەیرە کوردیش دان بە دەستەڵاتەکەیدا دەنێن، بۆ وێنە خەڵک و حاکمانی شارەکانی میاندواو و مەراغە و بناویش ڕادەست نامەیان بۆ سابلاغ نارد .

سەرکەوتنە یەک لە دوای یەکەکانی سمکۆ، کەسایەتییەکی بەرزی لێ ساز کردبوو. لە مانگی 7ی (ژووئییەی) ساڵی 1922 هەرێمەکەی ئەو یەکجار گەورە ببووەوە. لە ڕۆژهەڵات و باشوورەوە گەیشتبووە سائین قەڵا و سەقزسەقز لە باکوور تا قوتوور و تەنانەت لە ناوچەی مەریوانمەریوان و هەورامانیش کاریگەریی بووە و تەناتەت هێندێ تایەفەی باشووریتریش لە لوڕستانلوڕستان ئامادەی ڕاپەڕین بە لاینەگری لە سمایل ئاغا بوون.
لەو سەروبەندەدا ئێران لە هەموو لاوە شێوابوو. لە باکووری ئێران هێزەکانی میرزا کووچک خانی جەنگەڵی دەستیان بە ڕاپەڕین کردبوو. لە لایەکی دیکەوە کەسێک بە ناوی خاڵۆ قوربانی هەرسینی لە پۆشتکووە بە کۆوەکردنی هێزەکانی عەشایر بە دژی دەوڵەتی ناوەند ڕادەبێت.
ڕەزا خان هەوڵی دا ئەو هێزانەی دیکەی دژبەری بۆ لای خۆی ڕابکێشێ تا بتوانێت بەتەواوی لەگەڵ هێزەکانی سمکۆ بەشەڕ بێ.
میرزا کووچک خان کە پەیوەندیی شاراوەی لەگەڵ سمکۆی شکاک هەبوو و نەیارێکی سەرسەختی حکوومەتی ناوەندییش بوو درێژەی بە خەباتی خۆی دا، بەڵام خاڵۆ قوربانی هەرسینی ڕەگەڵ هێزەکانی ڕەزا خان دەکەوێ. لە لایەکیش پەیوەندی لەگەڵ میرزا کوچک خان هەر دەمێنێ و لە ئاکامدا میرزا کوچک خان دەکووژێ و سەری بڕاوی میرزا کووچک خان بۆ ڕەزا خان دەبا.
پاش ئەو ڕووداوە، ڕەزا خان خاڵۆ قوربان ڕادەسپێرێ بە هێزێکی پۆشتە و تەیارەوە هێرش بکاتە سەر سمکۆی شکا، لە ساڵەکانی 1921-1922دا خاڵۆ قوربان لەشکرێک لە عەشایر بە مەبەستی هێرش بۆ سەر هێزەکانی سمایل ئاغا پێک دێنێ. پاش بیستنی ئەو هەواڵە سمایل ئاغا هێزەکانی ئامادە دەکات و لە شەڕێکی گەورەدا شکستێکی سەخت بەسەر هێزەکانی خاڵۆ قوربان دێنێ و پاشەکشەیان پێ دەکا.
ڕەزا خان کە لە شەڕدا دەروەستی سمکۆ و هێزی کورد نەهاتبوو، لە باری سیاسییەوە لەژێر گوشاری نەتەوەخوازانی ئێرانیدا بوو هەر بۆیە لە ڕێگایەکی دیکەوە هەوڵی دا زەبر لە سمایل ئاغا بوەشێنێ و هەر بۆیە داوای ئەوەدەکات لەگەڵ سمایل ئاغا دیدار پێک بێنێ و لە ڕێگای وتوێژەوە کێشەکان چارەسەر بکەن.
هەر بۆیە ساڵی 1930دا ڕەزا خان بە مەبەستی دانووستان و وتووێژو سازان بانگێشتنی شاری شنۆشنۆی دەکا. سمکۆ وەک دیپڵۆماتێک دەچێتە شنۆ تا لەگەڵ خودی ڕەزا خان دیدار بکات، بەڵام پاش ئەوەی دوو ڕۆژ لەوێ میوانی هێزەکانی دەوڵەت دەبێت و چاوەڕوان دەمێنێتەوە، لە ڕۆژی سێیەمدا سەرهەنگ سادق خان کە نوێنەری ڕەزا خانە، دەست لەنێو دەستی سمایل ئاغا بەڕێی دەکات و هەر لەو کاتەدا کە ماڵاواییی لێ دەکات دەستوور دەدا تەقەی لێ بکەن و بەوشێوەیە هێرش دەکەنە سەر خۆی و شاندی یاوەری و هەموویان جگە لە دووکەس دەکووژرێن. تیرۆری سمایل ئاغا پەڵەیەکی ڕەشی تاوانە بە سەر تەوێڵی حکوومەتی ناوەندیی ئێرانەوە کە میوانێکی سیاسی بە مەبەستی وتووێژبانگ کردووە و بە شێوەیەکی دوور لە ئادابی ئینسانی و دیپلۆماتیک تیرۆری دەکەن و بەو شێوەیە کۆتایی بە شۆڕش و دەسەڵاتی سمکۆی شکاک دێ.[1]