=KTML_Bold=ململانێی سەرۆک و پەرلەمان=KTML_End=
#عومەر نورەدینی#
لە مێژووی پەرەسەندنی سیستەمی سیاسی و بەدەستووریبوونی ماف و ئازادییەکان و پەیوەندیی نێوان هاووڵاتی و دەسەڵاتی سیاسی و رێکخستنی دەسەڵاتەکاندا، پەیوەندیی نێوان سەرۆک وەک دەسەڵاتی تەنفیزی و پەرلەمان وەک دەسەڵاتی یاسادانان، پەیوەندییەک بووە کە پرۆسەی بەدەستووریکردنەکەی ئاسان نەبووە و تووشی دژواری و کەندوکۆسپ بووە و بیروڕای جیاوازی لەسەر هەبووە. هەندێ جار ئەم جیاوازیانە بە رێگا دەستووریەکەی یەکلانەکراونەتە و هەردوو لایەنی سەرەکی، واتا (دەسەڵاتی یاسادانان) و (دەسەڵاتی جێبەجێکردن - کە زیاتر سەرۆکی وڵات نوێنەرایەتی کردووە) پێگە و هێز و سەڵاحیەت و دەستڕۆیشتوویی خۆی بەکارهێناوە بۆ بەلاداخستنی ململانێیەکە. لەمێژوودا چەند نموونەیەکی زەق و بەرجەستەمان هەن کە بەکورتی ئاماژەیان پێدەدەین:
=KTML_Bold=یەکەم:=KTML_End= لەساڵی 1648 سیاسەتمەداری ناسراوی ئینگلیز (ئۆلیڤەر کرۆموێڵ ) لە پەرلەمانەوە سەرکردایەتی شۆڕشی کرد و جاڕی سیستەمی کۆماریی دا، کەچی هەر خۆی کە بە پشتیوانیی پەرلەمان هاتە سەر حوکم، لە ساڵی 1653 پەرلەمانی داخست و لەسەر دەرگاکەی نووسی: ئەم خانووە بۆکرێ!
پاساوی کرۆموێڵ بۆ داخستنی پەرلەمان ئەوە بوو کە وڵات لەکاتی شەڕدایە و رووبەڕووبوونەوەی مەترسییە دەرەکیەکان پێویستی بەوە هەیە پێگەی سەرۆک بەهێز بێت و پەرلەمان بەشێوەیەکی لیبراڵیانەی ئەوتۆ کار دەکات کە وڵات بەرەو پەشێوی و گەل بەرەو پەرتەوازەیی دەبات.
=KTML_Bold=دووەم:=KTML_End= دەوڵەتمەداری مەزنی ئەڵمانی بەڕەچەڵەک بروسی، بسمارک (1815-1898) کە بە راوێژکاری ئاسنینی ئەڵمانی ناسراوە و بەردی بناغەی رایخی دووەمی ئەڵمانیای لەساڵی 1870 دانا و یەکێتیی ئەڵمانیای لەسەر بنەمای سۆسیالیزم لەخەونەوە کردە واقیع، لەساڵی 1863 کە سەرۆک وەزیران بوو، لەسەرینی کێشەی پەسەندنەکردنی بودجەی سەربازیی حکومەت لەلایەن پەرلەمانەوە، بە پشتیوانیی پاشا (ویلهاڵمی یەکەم) پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە و دەرگای پەرلەمانی قوفڵا دا.
پاساوەکانی پاشا و سەرۆک وەزیران ئەوە بوو کە وڵات مەترسیی جەنگی دەرەکیی لەسەرە و پێویستی بە بونیاتنانی سوپایەکی بەهێز هەیە، بەڵام پەرلەمان بودجە پەسەند ناکات و ناهێڵێ حکومەت سوپای بەهێزی هەبێت.
=KTML_Bold=سێیەم:=KTML_End= سەرۆکی فەرەنسا شارڵ دیگۆڵا (1890-1970) کە بە باوکی رۆحیی کۆماری پێنجەمی فەڕەنسا ناسراوە و قارەمانی جەنگی سەربەخۆیی فەڕەنسا بوو لەدژی نازیەکانی ئەڵمانیا، کە جەنگی دووەمی جیهانی تەواو بوو، بەدیاریکراوی لە ساڵی 1946 کە دەستووری تازە بڕیاری دا سەرۆک لەلایەن پەلەمانەوە هەڵبژێردرێ، ئەو دەستی لەکار کێشایەوە و رازی نەبوو پەرلەمان سەرۆک هەڵبژێرێ و پێیوابوو هەڵبژاردنی سەرۆک لەلایەن پەرلەمانەوە ململانێی حیزبی توند دەکات و سەرئەنجام گەل دابەش و دەوڵەت لاواز دەکات. ئەو دەیگوت سنووردارکردنی دەسەڵاتەکانی سەرۆک و حکومەت بۆ وڵات باش نییە، ساڵی 1958 کە فەرەنسا بەدەست قەیرانی جەزایرەوە گیری خواردبوو، داوای لێکرا و رازی کرا بەوەی بێتەوە ناو ژیانی سیاسی و حکومەتێکی تازەی دامەزراند و سەرکردایەتی قەیرانی جەزایری کرد و دەستووری 1958ی ئامادە کرد و گەل پەسەندی کرد، دواتر لە 1962 هەموار کرایەوە و لەوکاتەوە سەرۆک لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێ و کۆماری پێنجەمی فەڕەنسا لەوکاتەوە تائێستاش بەردەوامە و هەموو سەرۆکەکانی لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردراون.
=KTML_Bold=چوارەم:=KTML_End= سەرۆکی رووسیا بۆریس یەڵسن (1931-2007) کە ساڵانی (1991-1999) بەهەڵبژاردن سەرۆکی وڵات بوو، لە ئۆکتۆبەری ساڵی 1993 هێزی سەربازی لەدژی پەرلەمان بەکارهێنا و پەرلەمانی تۆپباران کرد و زۆربەی پەرلەمانتارانی گرت، ئەمە دوای ئەوە هات کە پەرلەمان دەنگی بەکاندیدی پۆستی سەرۆک وەزیران (ئیگۆر غایدار) نەدا و رێگای گرت لە هەندێ گۆڕانکاریی سیاسی و ئابووری کە سەرۆک بەتەمابوو لە رووسیای دوای یەکێتی سۆڤیەتی هەڵوەشاوەدا بیکات.
پەرلەمان لەوەش زیاتر رۆیشت و سەرۆک یەڵسنی لاداو (ئەلێکساندەر رۆتسکۆ)ی کرد بە سەرۆک، لەبەرامبەردا یەڵسن هێزی سەربازی بەکارهێنا و کۆشکی پەرلەمانی گرت. شایانی باسە لەساڵی 1996دا سەرۆک یەڵسن دووبارە بەدەنگی گەل بووەوە بە سەرۆک کۆمار. لەم بارەوە دەستوورناس (میخایل کراسنۆف) کە یەکێک بوو لە دانەرانی دەستووری ساڵی 1993ی رووسیای فیدراڵا، پێیوایە کە ئەوەی یەڵسن کردی پێویست بوو، چونکە نەدەبوو پەرلەمان لەبەردەم سەرۆک بوەستێ، بەتایبەتی کە وڵات لە قۆناغێکی راگوزرەری چارەنووسسازدا بوو.
مەبەستی ئێمە لە هێنانەوەی ئەم نموونانە ئەوە نییە قەناعەتمان بەوە هەبێت کە هەڵوەشانەوە و داخستنی دەرگای پەرلەمان و تۆپبارانکردن و بەکارهێنانی هێزی سەربازی لە دژی، شەرعی و رەوایە، بەڵکو مەبەستمانە لەخوێندنەوەی ئەم نموونانەوە کێشەی دەستووریی وڵاتانی مەزنی دیموکراسی شرۆڤە بکەین و لە ئەزموونی ئەوان وانە و پەند فێر بین و لەچارەسەری کێشەی دەستووریی وڵاتی خۆماندا سوودیان لێ وەربگرین. لە خوێندنەوەی ئەو نموونانەوە بە کۆمەڵێک دەرئەنجام دەگەین کە بەهەند وەرگرتنیان بۆ ئێستا و ئایندەی هەرێمی کوردستان زۆر جێگای بایەخن و رەچاوکردنیان سوود بە بەرژەوەندیی گەل و نیشتیمان دەگەیەنێت، دەرئەنجامەکان بەم شێوەیە دەخەینە روو:
1-ئەو نموونانە ئەوەمان بۆدەردەخەن کە تێکگیرانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و پەرلەمان، یان بە دەربڕینێکی دی ململانێی نێوان سەرۆک و پەرلەمان ئەو کاتانە نێگەتیڤیانە یەکلاکراوەتەوە و کار بە هەڵوەشاندنەوە و داخستنی پەرلەمان گەیشتووە کە پەرلەمان رەچاوی هاوسەنگیی نێوان هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردنی نەکردووە و ویستوویەتی هەیمەنەی خۆی بەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکردندا بسەپێنێ، واتا هاوسەنگیی هێزی نێوان دەسەڵاتەکان تێکدراوە.
2-بونیاتنانی دەوڵەت و سەرکردایەتیکردنی قەیرانەکان و رووبەڕووبوونەوەی کێشە ناوخۆیی و دەرەکیەکان بە تایبەتیش لە حاڵەتی جەنگدا پێویستی بەوە هەیە سەرۆکێکی دەستڕۆیشتوو و خاوەن دەسەڵات بەپێی دەستوور و یاسا هەبێت، تا وەک کاپتنی رێپێدراو بۆ سەرکردایەتیی کەشتیەکە وڵات بەناو زریان و شەپۆلەکانی دەریادا بەرەو کەناری ئارامی بەرێت. ئەم جۆرە سەرکردایەتییە بە پەرلەمان نەکراوە و ناکرێت و سروشتی پەرلەمان وایە کە لەسەرکردایەتیکردنی کێشە و قەیرانەکاندا دەبێت ئاسانکاری بکا و پشتیوانی بنوێنێ بۆ دەسەڵاتی جێبەجێکردن نەک بە پێچەوانەوە.
3-ئەو نموونانە ئەوەمان پێدەڵێن کە کاتێک پەرلەمان خۆی دەبێتە بەشێک لە کێشەکان و ئاڵۆزتریان دەکات و شێوازی کارکردنی دەبێتە مایەی دابەشبوونی سیاسیانە و کۆمەڵایەتیانەی گەل و پەشێوی سەرهەڵدەدات، دەبێت سنوورێک بۆ کاری میسالیانەی پەرلەمان و بازدانی بەسەر واقیعدا دابنرێت، بەڵام ئەم ئیجرائاتانە دەبێت کاتی بن و نابێ پەرلەمان بەتەواوی و هەمیشەیی پەکبخرێ. کاتێک کرۆموێڵ و بسمارک و دیگۆڵا و یەڵسن وایان کرد، بێ شک دەستوور و یاسای وڵاتیان چەماندەوە و بۆ ماوەیەک کێشەی ناوخۆی وڵاتیان قووڵتر کردەوە، بەڵام لەڕووی سیاسەتی دوورمەودا و ستراتیژەوە توانییان دەوڵەتەکانیان بەهێزتر و مەزنتر بکەن و سەرئەنجام سیستەمی سیاسیی خۆیان بەشێوەیەک بەدەستووری بکەن کە ببێتە مایەی زیاتر چەسپاندنی دیموکراسی و باشتر پیادەکردنی فیدراڵی. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=