بەیت و حەیران لە فۆلکۆری کوردی دا
#ڕەسوڵ بۆسکێنی#

بنکەی ڕۆشنبیری وهونەری لەڕانیه، چەند ڕۆژێک لەمەوبەر بەدیاری کراوی، لە17-6- 2022 لەئێوا ڕەیەکی ڕەنگاڵەییدا ئاهەنگێکی خۆش و پڕسۆزی بۆ(دووەمین دیداری بەیت و حەیران)سازکردبوو، بەشداری چەندین بەیتبێژ و حەیرانبێژی باشوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئاهەنگەکەیان جوانتر ڕازاندەوە، هەرچەندە من شارەزا و پسپۆڕی بواری هونەرنیم، بەڵام لەژێر ڕۆشنایی فەرموده و بیروڕای ئه و شارەزایانەی دەربارەی ئەم بابەتە دواون، بۆ گرنگی پێدانی زیاتری بابەتەکە، دەمەوێت بەم بۆنەیەوە هەندێک باری سەرنجی خۆم دەرببڕم.
دیارە هەڵکەوتە و سروشتی ڕازاوەی کوردستان، ئەم نیشتمانەی کردووە بەمەڵبەندی بەزم و ئاوازو گۆرانی، لەهەر ناوچەیەکی ئەم نیشتمانە خۆشەویستە سەرنج بدەی ئاوازو گۆرانی و بەیت و حەیران دەبیسترێت، سروشت و هەڵکەوتەی هەرناوچەیەک لەکوردستان شێوازێکی تایبەتی لەموزیکی کوردستان بەدیهێناوە، کەلەلایەن کەسانی نەخوێندەوار گوتراوه و دواتریش لەڕێگای چڕینەوە لەنەوەیەک بۆ نەوەیەکی دیکە گوازراوەتەوە و لەڕابردوویەکی زۆر دوورەوە بەئاوازخوێنانی ئەمڕۆ گەیشتووە، ئەمانە گەنجینەیەکی بەنرخن، سەرەڕای بەرزی هونەرە کە وشەگەلی زۆر ڕەسەنیان لەفەوتان پاراستووە، هەرئەمەش وای لەزانای بەرزی ئەڵمانی (ئۆسکارمان) کردووە، بەسەرسامیەوە بڵێت:پیاو واقی وڕدەمێنێ لەوە کەکوردەکان چۆن توانیویانە پارچە هەڵبەستەکانیان دەماودەم وا باش بەوردی و باشی بگێڕنەوە.
ئەگەر لەئاوازی کوردیدا بەیت و حەیران و لاوک و لاوژه و بەسته و مەقام و گۆرانی جۆراوجۆرهەبن، ئەوا بەشێک لەگۆرانییە کوردییەکان، تایبەتمەندی هەندێ ناوچەیان هەیە، وەک: لەهەورامان هۆرە، سیاوچەمانه و گۆرانی و ئاوازی #لوڕستان#...هتد، لەوێ لەدایک بوون و هەرلەوێش دەگوترێنەوە، سەبارەت بەحەیران و بەیتیش ڕای جۆراوجۆرهەیە، هەندێ کەس پێیان وایە حەیران تایبەتی دەشتی #هەولێر#ەو بەیت لەموکریان لەدایک بووە، هی واش هەن پێیان وایە: وڵاتی ڕەسەنی حەیران دزەییاتی و گەردیاتییە، لەوێوە پەڕیوەتەوە بۆ ناوچە شاخاوییەکانی #سۆران# و موکریان، ئەوێ زیاتر مەڵبەند و سەرچاوەی بەیتی کوردین، نەک حەیران، هەندێکیش دەڵێن: حەیران لەموکریان سەری هەڵداوە و گەشەی کردووە و بەناوچەکانی تردا بڵاوبۆتەوە.
بێگومان ئەو دابەشکردنە ناوچەییە زیاتر لەڕوانگەی ئەمڕۆوە بەپێی جوگرافیای کوردستان سەیردەکرێ، بەبێ ئاوڕدانەوە لەمێژوو و ڕابردووی ئەم نەتەوەیە، کەسەردەمانێک کورد بەبێ هیچ لەمپەرێکی سیاسی توانیویانە گەرمێن و کوێستان بکەن و شتێک بەناوی سنوورنەبووە، وەک ئەوەی ئەمڕۆ لەنێوان بەشەکانیداهەیە، هەردوور نەڕۆین سەدەیەک لەمەوبەر، ئەو خێڵەکوردە کۆچەریانەی زستانان لەدەشتی هەولێر ژیاون، لەوەرزی خێڵ بەرەوژوودا بۆ ناوچەکانی تری ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەڵکشاون و لەوەرزی دواتر گەڕاونەتەوە #گەرمیان# و پێ دەشتەکان، بەمەش دەشتی هەولێر و موکریان و گەرمیان و کوێستان تێکەڵ بەیەک دەبوون، کەنەتەوە هەر یەک نەتەوە و داب و نەریت و کەلتوور، یەک داب و نەریتە، بەسانایی لەیەکیان وەردەگرت.
بەوپێیە، ئەگەر ئەمڕۆ، ناوچە جۆراوجۆرەکانی کوردستان هەر کامە و لەڕووی کۆمەڵێک دابونەریتەوە لێک جیاوازن، ئەوە هۆکاری ئەو سنوورە دەستکردانەیە، ئەگینا لانیکەم لەداهێنان و بنەما کولتوورییەکاندا، دەگەڕێنەوە سەر یەک بنەماو بنچینە و هەمووان لەدروستکردنی ئەو شتەدا، کەناوی لێ دەنرێ فۆلکلۆر و کەلەپووری کوردەواری، دەستیان هەبووە، چونکە سەردەمانی پێش دابەشبوونی کوردستان، خەڵکی ئەو ناوچە لێکدابڕاوانەی ئێستا، بەبێ کۆسپ و لەمپەر هاموشۆی یەکتریان کردووە.
ئەدەب و هونەرو ئاوازی کوردستان، مێژووی سەرچاوەکەی دێرینە و بۆ سەردەمێکی دووردەگەڕێتەوە، پێویستە شارەزا و پسپۆڕانی ئەم بوارە توێژینەوەی وردی لەسەربکەن و لایەنە شاراوەکانی بدۆزنەوە و بۆمان ڕوون بکەنەوە، ئەگینا هەرکەس لەبەرخۆیەوە تایبەتمەندی هەریەک لەبەیت و حەیران و لاوژە و مەقام و لایەنەکانی تر بۆ ناوچەکەی خۆی بگێڕێتەوە، بۆ خۆمان هونەری نەتەوەی خۆمان دەشێوێنین و ئەوەی دوژمن پێی نەکراوە تێکی بدات، خۆمان تێکی دەدە ین، بەگێڕانەوەی سەرچاوەی هەریەک لەم ستران و ئاوازانە بێ لێکۆڵینەوە زیان بەهونەرەکەمان دەگەیەنین، کێ ئه و زانیاریەی پێداون، کەحەیران سەرچاوەکەی دەشتی هەولێر و بەیت سەرچاوەکەی موکریانە، ئەگەر لەم بابەتە وردبینەوە زۆر ئاڵۆز و ماندووکەرە، تەنیا توێژینەوە ئەمەمان بۆ ساغ دەکاتەوە، بنەما و سەرچاوەی ئه و ئاوازانە چۆن و لەکوێ سەریهەڵداوە، بۆ وێنە دەڤەری ڕاپەڕین یان هەرێمی (بیتوێن و پشدەر)، هەرچەندە واباوە سەربە موکریانی گەورەیە و بە(موکریانی چکۆڵه) ی ناودەبەن، بەڵام باواش بێت، ئەم دەڤەرە خۆی بەشێکی هەرە گرنگی کوردەواریە، لەباری کەلەپوور و فۆلکلۆرەوە ئێجگار دەوڵەمەندە، بەداخەوە تا ئێستا بەوجۆرەی شایانی بووە لێی نەکۆڵراوەتەوە و وەک پێویست ئاوڕی لێنەدراوەتەوە و نەناسراوە، ئەگینا زۆربەی بەیتە کوردییەکانی وەک: (بەیتی قەروگوڵەزەر، بەیتی کاکە میروکاکە شێخ، بەیتی شێخ فەرخ وخاتوون ئەستی، بەیتی خوڕشیدی خاوەر)، تەنانەت بەیتی ئاسۆسی کەسەید عەلی #سەردەشت#ی دانەرەکەیەتی شوێن و جێگا و کەرەستەی هەرێمی بیتوێنە، هەروەها بەیتەکانی (باپیر ئاغای مەنگوڕ، ئاوڕەحمان پاشای بابان، شاییە ئەجندان، بەیتی پیوازان، نازوخدر، شاییە دۆڵەبیە، ڕاوێ پاشای، بەیتێ داران، بەیتێ کیسەڵی و زۆری تریش)، هەموویان تایبەت بەم ناوچەیەن و عەلی بەردەشانی لەئاهەنگی خۆش و کەش و ڕیتمی تایبەت بەخۆی وتوونی و دواتر کەوتوونە سەرزاران و بەزۆر ناوچەی کوردستاندا بڵاوبوونەوە، ئەگینا سەرچاوەکەیان لەم دەڤەرە هەڵقڵیوە، لەراستیدا ئەمانە هەموویان بەشێکن لەمێژوو و فەرهەنگی ئەم ناوچەیه و باسی دابونەریتی کۆنی ئاهەنگی خۆشی و ڕووداوی کارەستباردەکەن، لەگەڵ ئەوەشدا ناخوازم کەس بەم شێوەیە بدوێ، تەنیا ئەوەی مەبەستمە بەساغ کردنەوەی فۆلکلۆروهونەرو ئاوازوگۆرانی نەتەوەکەمان سوودی زۆر بەفەرهەنگی نەتەوەکەمان دەگەیەنین.[1]