فرە ساڵە دۊنیم نۊنەرەیل کوومەڵگا، هەزەو «باوەڕ کوومەیی (توودەیی)» بۊنە، و هەر ئێ میلەوەریە بۊەسە مدوو وە دی هاتن «#ساختار فەرهەنگی#». ئەڕای ناسین ئێ ساختارە بایەس بۊشم، فەرهەنگ کوومەیی یانێ ئەو چشتە گ گشت مەردم لە دریژەێ مێژوو وەپێ باوەڕ داشتنە، گرنگ نییە هەڵە بوود یا نەود، هەر ئەو باوەڕ داشتنە بۊەسە مدوو یەگ دریژە بۊنێدەو. و ئێ باوەڕ داشتنە وە دەسمیەت نۊنەرەیل هەزەو باوەڕ کوومەیی، بۊەسە یەی ساختار فەرهەنگی. چۊن نۊنەرەیل، هەزەو دەرەقەت داشتن بۊنە و هاز دەسەڵات لە ناو وسیان و بێ جۊلە بۊن دینەسەو. ئەگەر لە کوومەڵگاێگ زۆرم مەردم باوەڕ وە ڕەنگ سییە داشتوون، نۊنەرێ گ تواێد وە دەسەڵات و دەرەقەت بڕەسێد، ئەو ڕەنگ سییە هەڵویژنێد و کەێدەێ وە سەر نەیزەوە، و ئێکەش تیەێدە مەێدان و دۊنیم گ لە دریژەێ مێژوو، هەر ئێ شێوە تۊەنستێیە بوودە مدوو فرە لە هەڵکەفتەیل.
ئێسە لە ناو باوەڕەیل کوومەیی ئیمە، یەی کوومە زەینیەت هەس، لەوای «ئەۊ لەلید گەوراترە، سە هۊچ مەۊش»، «ئەگەر تواید ڕسوا نەۊد، لەوای کەسەیل ترەک بژیە و هاوڕەنگ ئەوان بوو»، «کوڕ ئەو باوگە بایەس بۊد!»، «سەرقەۊ نەو و ئەڕای خوەد بنیش!» و زەینیەتەیل ترەک گ فرە ساڵە لە ناو کوومەڵگای ئیمە بوونە دەنگ و ئێکەش وە مدوو نۊنەرەیل، دریژە دۊننەو. هەر ئێ زەینیەتەیلە دەس دانەسە دەس یەک و وەرە وەرە بۊنەسە مدوو وە دی هاتن یەی ساختار فەرهەنگی گ «زێز وە #ڕەخنە#گرتنە»؛ وە تایبەت ڕەخنەێ ژێردەس لە باندەس. ڕەخنەێ مەردم لە دەسەڵات قەێەخە بۊە، ڕەخنەێ مناڵ لە باوگ و داڵگ قەێەخە بۊە، ڕەخنەێ نۊسەر و #شاعێر# ئێمڕووژین لە نۊسەر و شاعێر پێشین قەێەخە بۊە. و ئێ قەێەخە یا تابوو بۊنە وە مدوو وسیان و بێ جۊلە بۊن کوومەڵگا بۊە، چۊن بڕێگ هەر وە ئێ شێوە ئەڕای هەمیشە لە دەسەڵات مەننە و خوەشێیان ناتێیە چشتێگ بگۊەڕیەێد؛ چۊن وەل ئەو گۊەڕیانەو، هاتێ ئەو بنەوا و سۊنەیلە گ دەرەقەت داسە پێیان، لە یەک داچەکیەن و بڕمیەن، سە دوبەختی نەکردنە و تێکووشینە وەل کەمترین ئیلا و ئەولا کردنێگا بووەنەو سەر، و دۊنیم کوومەڵگایل و شاروەنیەیل، هزاران ساڵ وەل کەمترین گۊەڕیانەو بردنەسەو سەر.
ئەمان لە ئێ چوارسەد ساڵ وەرینە، بڕێگ لە نۊنەرەیل، تێکووشینە تا لە باوەڕەیل کوومەیی جیاوە بوون و باوەڕەیل نووێگ ئەڕای کوومەڵگا دیاریەو بکەن، و ئێ کارە هەوەجە وە ڕەخنە گرتن داشتێیە. و دۊنیم زۆرم کتاوەیل و وتارەیلێ گ جەهان ئێمڕوو ئیمە سازینە هەر سەرچەوە لە ئێ مژارە گرتنە. ئەڵبەت ڕەخنە گرتن تەنیا وە مانای یە نییە، گ یەی بەرهەم (زەینی یا نۊسمانی یا هونەری و ...) بنەیمە وەر دەس و شیێ بکەیمەو، گاجار ئافراندن یەی بەرهەم نوو زەینی یا نۊسمانی یا هونەری و ... خوەی بوودنە سەرچەوەی ڕەخنە گرتن لە بەرهەمەیل وەرەجە خوەی و بوودنە مدوو وە دی هاتن جمشتەیل، گ لە ناو ئێ چەن سەدەی وەرینە دیمنە. سە ڕەخنە گرتن یانێ لە وەر چەو گرتن هەڵکەفتەیل و بەرهەمەیل وەرجە خوەی، ئەڕای ئافراندن هەڵکەفتەیل و بەرهەمەیل دۊای خوەی، وە مەرج یەگ بتۊەنێد جەهان ئیمە وەرەو شێوەیل خاستر و وەکار ترەکێگ هەوڵ بەێدن.
ئێسە هەنای نووڕیمنە هاڵ و ڕووژ ئێمڕوو جەهان، هەرسەی گشت دنیای گ لە تووێ ژیەیم، بێ گیچەڵ نییە و مرۆڤ ڕێ فرەێگ دێرێد تا بڕەسێدە یەی ژیان بێ خەوش، ئەمان هەر لە ناو ئێ جەهانە، وەل ئێ هەمگە کەم و کورتیە، دۊنیم بڕێگ لە نیشتمانەیل هانە نواتر، هەم لە لایەن ئابووری، هەم لە لایەن هونەری، و هەم لە لایەن ئەخڵاقی و ژیان تایبەتی. و بڕێگ لەوای نیشتمانەیل ڕووژهەڵات ناوێن، وە تایبەت ئێران، لە ناو گشت دەسکردەیل #کوومەڵایەتی#، هانە ڕزەیل ئاخر و مەردم ئێ گوڵەجیە لە جەهان هێمان هەر زرکەێ چەوێیان تیەێد و هێمان وەل بڕێگ باوەڕ و دەنگ و نۊنەر کوومەییەو ژییەن. $هەنای نووڕیمنە جیاوازی نیشتمانەیل دۊامەنێ وەل ئەو نیشتمانەیلە گ لانکەم چەن بەرە هانە نواتر، هەنای شێوەی ژیان، فەرهەنگ و زەینیەت ئێ دو بڕە وەل یەکا هەڵسەنگنیمن، هەنای نووڕیمنە ئامانج و دەسکەفتەیل کوومەڵایەتی یانە، ڕەسیمنە یەی کۆد ڕەمز وە ناوناس «رەخنەگری»!$ دۊز لە نیشتمانەیلێ گ ڕەخنەگری کەم هازە یا جیەگاێگ ئەڕای خوەی نەیەسەو، دۊنیم مەننەسە دۊا. مدوویش لە سەرەتایا وەتم، چۊن نۊنەرەیل لە ئێ چۊنە نیشتمانەیلێ، وە مدوو یەگ توان هۊر بکەنەو دەسەڵات و دەرەقەت خوەیان، وەل هەر چشتێ گ زێز وە دەسکردەیل زۊنە قسیە بکەێد، دژایەتی کەن. جیاوازیش نەێرێد ئێ نۊنەرەیلە لە ناو ڕزار دەسەڵاتدار ئێمڕووژین بەشدار بوون یا لە ناو ڕزار دەسەڵاتدار مێژوویی! چۊن ئێ دوانە هەرسەێ هاتێ لە بڕێگ جی وەل یەکا دژایەتی بکەن، ئەمان لە ناوەڕووک و ئامانج هاوبەشن، تەنیا چۊزمان جیاوازێگ دێرن.
ئەڕای نموونە، یەی نۊسەر یا شاعێر ئمڕووژین ئەگەر باێدەو دەنگ و بۊشێد، لە ڕۊ ئێ بەڵگە، لە ڕۊ ئێ شێعرە، یا لە ڕۊ ئێ شیکاری زانستیە، سەعدی یەی شاعێر دژ وە ژن بۊە، لە نواێ وسن، چۊن ئێ ڕەخنە یانێ لە یەک داچەکانن یەی بنەوا ئەڕای ئەدەبیات یەی زوان گ بۊەسە ئاڵادار تەک‌-زوانی ‌بۊن یەی نیشتمان و هەر ئێ جوور یانێ ڕمانن یەی سۊن پڕ دەرەقەت ئەڕای نووڕگەی ڕامیاری ئائینی، سە نۊنەرەیل کوومەیی زۊزی دەس بەن ئەڕای بەرەک خوەیان و تیەنە مەێدان تا نوای ئێ ڕەخنە بگرن و چۊن مەردمیش وە بڕێگ چشت باوەڕ دێرن، ئێ باوەڕ کوومەییە هەر دریژە دۊنێدەو؛ تا هەنای ڕەخنەگرەیل ئەقەرە کوتران بکەن گ نۊنەرەیل کوومەیی دی هازێگ ئەڕایان نەمینێد، بنیشنە شوون خوەیان و بۊشن: «دروسە لەێوا بۊە، ئەمان وە مدوو فەرهەنگ ئەوسا بۊە، یا هەر ئایەمێ زەینیەت گەن و خاس دێرێد و ئێمڕوو دی نەبایس دژ وە ژن بۊمن و ...»؛ و لەێوا وەرە وەرە ئەو تابووە لە یەک داچەکیەێد؛ ئیمە تۊەنیم لە هەر کەسێگ و لە هەر چشتێ گ پا وە چەفتەو ناۊد ڕەخنە بگریم، ئەڕای وە دەس هاوردن بڕێگ مانا و فەرهەنگ نوو گ وە کار کوومەڵگا باێدن. سە ڕەخنەگری هەوەجە وە یە دێرێد گ بوودە یەی ساختار و ئەڕای یەگ بوودە ساختار، هەوەجە وە دریژە داشتن و نۊنەری بڕێگ دێرێد گ کارەگە بگرنە مل و بانە مەێدان. ئەمان ئێ وەرەو مەێدان هاتنە، تایبەتمەنیەیل خوەێ دێرێد گ ئێسە توام لە سەر چەنان لە ئێ تایبەتمەنیەیلە، وەل یەی نموونەێ گ لە ناوچەی خوەمان هەڵکەفتێیە گەپ بێیەم.
ماوەێگه چەن لاپەڕه لە ئینستاگرام و تلگرام نریانەسەو ئڕای ڕەخنە له سەر شێعر کوردی گ کار وەجی و خاسێگە، ئەمان یەگ ئڕا وە شێوەی نادیار ئێ کارە پێش بەن، خوەێ جی گەپ دێرێدن! دیاریە ڕەخنە گرتن لە وڵات خوەمان، هێمان لەوای یەی تابوو مینێد، کەمتر کەسێ هەزەو ڕەخنەس، و هەر وە مدوو یە کەمتر کەسێگ له وڵات خوەمان وە جیەگای بانێگ له ئەدەبیات ڕەسیه. له ناو کوومەڵگا، وە تایبەت کوومەڵگایل دۊامەنێ، هەرکە گەپ له ڕەخنە بەێدن، جوور تر نووڕنە پێیەو، هاتێ تەنانەت دووسەیل نزیکێ هەم لەلێ دۊر بگرن یا تەنانەت بڕێگ لاناوە و ئەنگ ئڕای جوور بکەن. ئێ لاپەڕەیل ڕەخنەگرە هەر وە مدوو ئێ تابوو بۊنە، وە شێوەی نادیار پێش چێنه (ئەڵبەت ئەوانە گ دڵسووزن!)... هەرسەی زامەت کیشن و جی دەسخوەشی دێرن، ئەمان بایەس بزانیم ڕەخنە گرتن نه دزی کردنە، نە قاچاخە، نە ئایەمکوژی؛ هەڵکەفتێگە گ کوومەڵگاێ ئیمه، وەتایبەت هونەر و ئەدەبیات وەپێ هەوەجە دێرێدن، ئەڵبەت گ وە ڕەخنەیل زانستی و دەسمیەتدەر، نە ملەجەڕی و وەگەرێ کردن و پەراوێز و خۊنیەری!
چرچ بوودە پاساکەر ڕەخنەگری. هەرسەی بەشێگ لە چرچ ئەڕای پێش‌چێن مرۆڤ خاسە، بەشێگ لە چرچ تۊەنێد دەسمیەت بەێدن تا فرەتر هۊرمان بوود، خاستر گشت چشت شییەو بکەیم و هەمیشە لە شوون زانستی نوو بچیمن؛ سە تەنیا کەسەیلێ گ هۊچ چرچێگ نەێرن، دوڕەیل و سەرشێتەیلن، ئەمان ئێ چرچە نەبایەس بڕەسێدە ئاستێ گ ئەو ئایەمە سسەو بکەێد؛ وە مدوو یەگ ڕەخنەگری هاتێیە تا لە وەرایوەر بڕێگ باوەڕ بووسیەێد، و زانیم گ باوەڕەیل فرە پڕ هازن، وە تایبەت لە ناو کوومەڵگایلێ لەوای ئیمە. سە لە وەرایوەر ئێ ساختار فەرهەنگیە نیەتۊەنیم وە شێوەی کەم هاز یا پڕ لە چرچ بچیمنە نوا. ئێ جوور تۊەنیم بنووڕیم، ئەڕای ڕۊەڕۊ بۊن وەل ساختارەیل فەرهەنگی هەڵە، بایەس وەل ساختارەیل دروس فەرهەنگی بایمنە مەێدان. هەنای خوەمان شاریمنەو و ڕەخنە گریم، یا یەی ڕەخنەی چڵ چەفت وە شێوێ دڵەڕاوکە وە زوان تیەریمنێ، یە نیشاندەر یەسە ئیمە هێمان هاز یەگ بتۊەنیم وەل ئێ ساختارەیل مل قەۊ و هەڵە دەربکەفیم نەیریم. هەرسەی ئێ شێوەیشە کەم تا کوت دەسمیەتدەرە، ئەمان تۊەنێد خساریش بڕەسنێد. سە ئەگەر بپرسیم، ئایا ڕەخنەێ هەشار یا لە پشت کەل و کورچ، تۊەنێد یارمیەتی کوومەڵگای ئیمە بەێدن؟ تۊەنم سەڕاس و کوڵبڕ بۊشم، هەر ئەوقەرە گ هاتێ دەسمیەت بەێدن، خەساریش ڕەسنێد، چۊن نیشان دەێد، ئەو کەسە هێمان وە قسیەیل خوەی باوەڕ نەێرێد، هێمان ڕاس و هەڵەی قسیەیل خوەیش نیەزانێد، سە وەردەنگ وەل خوەیا فکر کەێد گ هاتێ گشت ڕەخنەیل لەێوا بوون، سە هاتێ هۊچ بنیە و ناوەڕووکێ نێیاشتوون گ تەنانەت خاوەن ئەو ڕەخنە نەتواسێیە کەس بزانێد یانە لە ناو زەین ئەۊ پسای گل خوەن!
یەی خەسار تریش ئێ شێوە وەل خوەیا تیەرێد، و ئەوە یەسە، ئەو دەرەقەتە گ ها لە دەسەڵات، وە وەردەنگ ئۊشێد، بنووڕن! ڕەخنەگر ئۊە تەنانەت زات نیەکەێد لە پشت پەردە باێدەو دەیشت گ بتوام وەپێ هەمیەت بێیەم. لەێرە ئەگەر گەپ لە دەرەقەت دەسەڵاتدار دەم، تەنیا گەپ ڕامیاری نییە؛ تەنانەت یەی نووڕگە، گ لە ناو مەردم جیەو کەفتێیە، هەم تۊەنێد بەشێگ لە دەرەقەت دەسەڵاتدار بوود.
هەنای وە شێوەی هەشار ڕەخنە گریم، دروسە گ هاتێ بەشێگ لە ئەرک ئاگادار کردن کوومەڵگا لە پێش گرتۊمن، ئەمان ئێ نووڕگە جیەو خەیم گ هێمان ئەڕای ڕەخنە گورج نییمن، لە هاڵێ گ ڕەخنە گرتن، هەوەجە وە گورج بۊن کوومەڵگا نەێرێد، خود ڕەخنە گرتن یانێ دەسمیەت وە گورج بۊن کوومەڵگا. سە نیەتۊەنیم چەوەڕێ بۊمن بزانیم کەێ کوومەڵگا گورجەو بوود تا بایمە مەێدان، هەر ئێسەیش فرە دێر بۊە و فرە ساڵ لە ژیان خوەمان لە کیس دایمنە. $تاریف ئاگاهی لە لای ئیمە، مەردم دۊامەنێ جەهان وە دروسی جییەو نەکەفتێیە. ئاگاهی تەنیا وە مانای خەوەر داشتن نییە، وە مانای زانستن نییە، ئەڕای نموونە «من زانم ئازادی خاسە»؛ گ چ بوود! یە وە ئاگاهی نیەود. ئاگاهی هەنای مانا گرێد گ لە درۊن ئیمە جی خوەی بکەێدەو، و لە دەرۊن ئیمە وەرەو دەیشت چۊزە بەێدن، هەنای تئوری و پراکسیس (تێکووشین ئەڕای وە پەرتخ ڕەسین) لە بان یەک چفت بوون، ئەو وەختەسە گ ئاگاهیم و زانیم ئازادی ئڕا خاسە!$
بەرهات ترەک گ ئێ کارە دێرێد یەسە، ڕەخنەگر بایەس بزانێد لە ناو شەڕ وەل باوەڕەیل هەڵە، هاتێ لە چەن لایەنەو سەرکوت بوود، سە بایەس گشت لایەن لە بێز چەو بگرێد و دەرەقەت شیکاری فرە بانێگ داشتوود؛ هەمیش لە ئەو ڕێیە گ لە پێش گرتێیە، لە بان شێوەی زانستی کوتران بکەێد و دریژە بەێدن. یانێ ڕەخنەگر بایەس هەم دەرەقەت شیکاری بانێگ داشتوود و هەم زەهاک و زاتدار بوود، وەنە ساختارەیل فەرهەنگی هەڵەێ گ هەن زوان لەلێ دەرتیەرن و تۊلەکی وەپێ کەن، چۊن ئەوان دی دەرەقەت دێرن، مل بەرز گرتنە و پسای وە ناومانەو خڕ خوەن.
چەن ڕێ ئەڕای یەگ چرچ لە وەر ڕێ خوەمان لاوەیم هەس. یەکێ یەسە گ لە لایەن دەرۊنی و کوومەڵایەتی، ئێ مژارە گوڕاێگوڕ شییەو بوود تا مەردم وەلێیا فرەتر پەیوەندی بگرن، بەش فرەێگ لە ئێ چرچە وە مدوو خاوارە بۊنە. دوێم یەسە بزانیم و بڕەسیمنەو گ ڕەخنەگر یەکم چوود کارامه بوود، زاناوە بوود و ئێکەش قسیەێ خوەێ کەێد، ئەگەر وە کار بان، دەس خوەشی کەیم و وە کار بەیم، ئەگەریش وە کار نان، هەم دەس خوەشی کەیم و کەفیمنە لا. هەوەجەێگ وە وەردە وەرده نییه، چۊن وەردەنگیش کەم هووش نییه، فره له وەردەنگەیل، وە مدوو لە دەسڕەس بۊن ئەمزارەیل ئاگاهیدەر، له ڕاس و دروو ڕەخنەگە تا ئاست بانێگ سەر دەر کەن و زانن ئەو کەسە گ ڕەخنە گرێد، ڕاس ئۊشێد یا دروو دەێد. ئەگەریش کەسێگ سەر دەر نیەکەێد، ئەوە دی کارێگ نیەود وەلێا بکەید، له شەو تا شەوەکی هەر له گووشێ بخوەن، قازاشتێ نەێرێد!
سە یەکم لە ناو ئەو مژارە گ توایم ڕەخنە بگریم، بکووشیم لە لایەن زانیاری وە ئاست بانێگ بڕەسیم، ئەگەر توایم تەنیا ڕێ و باوەڕ خوەمان بۊشیم، تۊەنیم هەر لە ئێ وشەیلە کەڵگ بگریم گ ئەڕای نموونە «من پسای ڕێ و باوەڕ خوەم ئۊشم، سە هاتێ هەڵە بوود!». ئەمان هەنای یەی ڕەخنەێ سەرڕاس و پڕ دەرەقەت و زانستی توایم بنۊسیم یا وە زوان باریم، بایەس وە ئەو کارە گ کەیم باوەڕ داشتۊمن تا دۊزاێدۊز ڕەخنە بگریم. و ئێکەش دریژە بەیمن، مل بەرز بگریم و وە پێناسەێ ڕاسگانی خوەمان بایمنه مەێدان و له ئێ ڕێیه فرەتر بکووشیم، تا دیاری بوود ڕەخنە گرتن تابوو نییه، گەنەکاری نییه. تا دیاری بوود ڕەخنە گرتن یەی کار زانستیە، تا وەرە وەرە جیەو بکەفێد و یە خوەێ یانێ فەرهەنگ سازی. ڕەخنەگر بایەس وژڕەوزی داشتوود، وە شێوەی دیاری و ئاشکارا، وەل زانستی و نەترسی، گشت لایەنە، پڕ ناوەڕووک و نووخواز باێده مەێدان و کارێ وە دروسی وە پەرتخ بڕەسنێد. هەرسەی زانیم هاتێ قسیه بشنەوێد، هاتێ خسار بۊنێد، هاتێ تەنیا بمینێد، ئەمان بەرژەوەنی و ئاکام یەی ڕەخنەێ خاس، له بانان خوەی نیشان دەێد. دیاریە تا هەنای نەڕەسیمنە ساختار فەرهەنگی دروسێگ لە ئێ باوەتە، نیەتۊەنیم کار فرەێگ لە پێش بووەیمن. سە بکووشیم هەر کارێ، وە تایبەت ڕەخنەگری، وە شێوەی دروس و لە ڕێ خاسێگ وە پەرتخ بڕەسنیمنەێ.[1]