دەڤەرا شێلادزێ ئێک ژوان دەڤەرێن بەرفرەە و مێژوویی یە ل دەڤەرداریا ئامێدیێ ب تایبەت و دەڤەرا بەھدینان ب گشتی، ئەڤ دەڤەرە یا گرنگە ژ گەلەک لایەنانڤە کو دکەڤیتە دناڤبەرا ھەردوو ریبارێن(زێ مەزن و زێ شین) جھێ وێ یێ ھەڤسنورە دگەل وەلاتێ تورکیا، دەڤەرەکا فرە ئولی یە کو ھەرسێ ئولێن ئەسمانی تێدا ژیاینە مینا، موسلمان و مەسیحیان و جوھیان، و ھەروەسا خودان دیروکەکا کەڤنارە کو ڤەدگێریت بۆ سالێن بەری(1500 ز) و ھەر وەسا شەرەفخانێ بەدلیسی دپەرتووکا خۆدا (شەرەفنامێ) بەحسێ کەلھا (بێشرێ) ل گوندێ (بەنستان) کرییە ئەڤەژی ئاماژەیە بۆ ھندێ کو ھژمارەکا شینوارێن کەلھان و پرا تا نھا لێ دیارن.
ژبەر گرنگیێن دەڤەرێ ژلایێ ئابووری و جڤاکی و ڕامیاری مە پێدڤی دبیت ئەڤ بابەتە بھێتە ھەلبژارتن بۆ ڤەکۆلینا زانستی بۆ ئارمانجا ڕۆنکرن و دیارکرنا دیرۆکا دەڤەرێ و راوەستان لسەر گرنگیا وێ ژلایێن ناڤبری ڤە، کو دەڤەر خۆدان دیرۆکەکا کەڤن و ھەبوونا پێکڤە ژیانێ و چەندین جھێن شینەواری و ئەڤ چەندە ھەمی پێکڤە بۆ خزمەتکرنا دەڤەرێ ببیتە جھێ مفا ژی وەرگرتنێ بۆ ھەمی لایەکێ.
ناڤ و جھێ جوگرافی یێ شێلادزێ:
یا دیارە کو ھەر جھەکێ ناڤەک لێ ھاتییە دانان ئەڤێ چەندێ ژی ڕامانەکا تایبەتا خۆ ھەیە، شێلادزێ ژی ھەر ژکەڤندا یا بەرنیاسبوو ب (زێ مەزن) و (ڕویبارێ شین) ناڤێ وێ ژ دوو پەیڤان پێکھاتییە ئانکو لێکدایە ئەو ژی (شێل) ئانکو دەشت و (زێ) ھاتییە کورتکرن ئانکو (دوو زێ)لەوما بڤێ ھاتییە ناڤکرن. ھەروەسا ناڤێ شێلادزێ بناڤەکێ دی ژی ھاتییە کو خەلکێ دەڤەرێ ئەڤ چەندە دیارکریە کو دبێژن مە دیارکریە کو شێلادزێ دەشتەکا بەرفرەھە، ئەڤ دەشتە ژ کەڤندا ھەمی قەرم و قامیش و دەخل و ئاڤ زێ بوو، ھەروەسا دکەڤیتە دناڤبەرا دوو ڕویبارێن (زێ مەزن) و (ڕویبارێ شین)، ھەروەسا ڕویبارێ شین پاقژترە و زەلالترە ژ یێ زێ مەزن چونکە ڕویبارێ شین ئاڤا کانیا و بەفرێ یە ئەڤ ڕویبارە ل کومەلگەھا سیریێ ئەوا دکەڤیتە سەر ناوچەداریا شێلادزێ کو ل وێرێ دگەھنە ئێک و دوو لەوا بڤی ناڤی ھاتییە ناڤکرن ئانکو شێلادزێ(شێلا) ب ڕامانا شێلانێ دھێت و (دوو زێ) ھاتییە کورتکرن ئانکو دوو ڕویبار.
جھێ جوگرافی یێ ناحیا شێلادزێ:
ناحیا شێلادزێ دکەڤیتە ڕۆژھەلاتێ قەزا ئامێدی سەر ب پارێزگەھا دھۆکێ ڤەیە (15کم) ژ ناحیا دێرەلوک و (34کم) ژ قەزا ئامێدیێ و (134کم) ژ پارێزگەھا دھۆکێ دویرە، دکەڤیتە ل دەشتەکا بەرفرەە و مەزن ل بنارا یان دانگا چیایەکێ ناڤدار بناڤێ چیایێ (کورەژار)، ب دڤەرەکا گەشت و گوزاری و ھەڤسنورەکێ گرنگ دھێتە ھژمارتن، ھەژی گۆتنێ یە پشتی بوویە سەنتەرێ ناحیێ، سنورێ وێ یێ جوگرافی و کارگێری بڤی ڕەنگی یە:
ژلایێ باکوری ڤە: ھەتا گۆندێن عەشیرەتا ڕێکان و دوسکی ژووریان ل سنورێ تورکیا ڤە دگریت، ژلایێ باشوری ڤە: ھەڤسنورە دگەل ناحیا (دینارتە) و ئاکرێ، ژلایێ ڕۆژھەلاتی ڤە: دگەل دەڤەرا (بارزان) ھەڤسنورە ئانکو ھەتا ڕویبارێ (رویێ شین)، کو دبیتە ناڤبرا دناڤبەرا ھەردوو لایان دا ژلایێ ڕۆژئاڤاڤە: ھەڤسنورە دگەل ناحیا (دێرەلوک)ێ، ھەتا شیڤ چنارکێ بخۆڤە دگریت.
سەنتەرێ شێلادزێ ژلایێ باکوری ڤە دکەڤیتە بن چیایێ کورەژاری و ژلایێ ڕۆژھەلاتی ڤە دکەڤیتە دەڤەرا بارزان و ژلایێ ڕۆژئاڤایی ڤە دکەڤیتە کومەلگەھا ھێتیتێ یا سەر ب ناوچەداریا دێرەلوکێ ڤە و ژلایێ باشوری ڤە ڕویبارێ (زێ مەزن) و گۆندێن (لاتکا، دیوکی، بەرێسکێ، خواستو ژوری، خواستو ژێری) کو ئەڤ گۆندە دکەڤنە دەڤەرا زێباریا لێ ژلایێ کارگیری ڤە سەر ناوچەداریا شێلادزێ نە.
ھەروەسا ژ چیایێن بناڤ و دەنگ و بلند ل سنورێ دەڤەرا شێلادزێ ھەنە، ژ گرنگترین ئەوان چیایێ (کورەژارە) کو دکەڤیتە ھنداڤ شێلادزێ ژلایێ باکوری ڤە بلنداھیا وێ(3603م) کو بلنترین گوپیتکە ژ زنجیرا چیایێ مەتین.
ھەروەسا ژ چیایێن دەڤەرێ زنجیرا چیایێن (ھمبیا) کو درێژاھیا وێ (8063م)، ئاراستێ گشتی بو لایێ باشوری ڕۆژھەلاتی دناڤبەرا توخیبێن سیاسی یێن ھەرێما کوردستانێ دگەل تورکیا و (ڕویبارێ شین) جھەکێ ناڤەراستە دناڤبەرا ھەردوو زنجیرێن بەرێ و گۆندێن (چێ، گرێ ھمبێ، کاتولا، رنێلا و ئەرتیس) دکەڤیتە دەوروبەرێن ئەڤێ زنجیرێ و بلنترین گوپیتک (سەرێ بەروژی) یە کو بلنداھیا وێ دگەھیتە(21115م) دکەڤیتە سەر گوندێ مروانسی .
مێژوویا ئاڤاکرنا شێلادزێ وەک کۆمەلگەە:
ژ ئەگەرێ ھەلوەشاندنا دەولەتا عوسمانی چەندین دەولەت ل جھێ وی بوونە میراتگەر، کورد دھاتنە دابەشکرن و دناڤبەرا ئەڤان دەولەتا کورد نەچاربوون جە و وارێ خۆ بھێلن و بەرەڤ دەڤەرێن دیترڤە چوون.
ل سالا(1918) بۆ ئێکەم جار کو شێلادزێ ھاتییە ئاڤاکرن کو نوکە خەلک تێدا ئاکنجی بووی و ھاتییە ئاڤاکرن ل دەستپێکێ بنەمالا(حاجی ماشو، سعداللە محمد و برایێن وی، حسن سلێمان و ڕحمد حکیم، یوسڤ روستم، ڕحمد عبدالجلیل، ابراھیم خلیل ھەیدەر ئورەماری) دەستپێکربوو بنە جھێن ئورەماری بوون ل ویلایەتا ھەکاری ل باکورێ کوردستانی کو ژبەر زولما عوسمانیا گۆندێ خۆ بجە ھێلابوون.
پشتی دەستپێکرنا شورەشا گولانێ ب بەھانەیا ئەوێ چەندێ داکو خەلکێ دەڤەرا نێروە و ڕێکان ھاریکار نەبیت دگەل شورەشێ دا ل سالا(1976) ھژمارەکا گوندا ژلایێ ڕژێما عیراقێ ڤە ھاتنە سوتن کاڤل کرن و ل شێلادزێ ئاکنجی کرن ژوان گوندان(بێدە، پیراڤدەلا، قەسرکی، ھیش، ستب، مەیدان، نێروا سیتو، ئەرتیس، بیرێ) پاشی ل قۆناغا دووی (34 حزیرانا 1987) رژێمێ پتریا گوندا یێت دەڤەرێ سوتن و خەلکێ وان گوندا ل کومەلگەھێن(سیریێ و شێلادزێ و دێرەلوکێ و باگێرا) ئاکنجی کرن و پشتی سالەکێ چەندین گوندێن دی ژی لێ ئاکنجی کرن وەک(کوکەری، کریادیری، هنێش، بێزەلی) و بڤی شێوەی شێلادزێ ھاتە ئاڤاکرن و خەلک لێ ئاکنجی بوون بۆۆ کۆمەلگەە.
لیستا ژێدەران
1- دیدار دگەل عبداللە شوکری ماشو: ل (22-11-2019) ل شێلادزێ، ناڤبری ئەندامێ وان خێزانایە ئەوێن ل دەسپێکێ ھاتینە شێلادزێ، ل سالا(1967) ل شێلادزێ ھاتییە سەر دونیایێ، ل سالا (1991) بوویە پێشمەرگە ل سالا (2005) خانەنشین بوویە، پاشان دەست ب کارێ بازرگانی کریە کرین و فروتنا(زێری) بۆ ماوێ (8) سالان پاشان دەست ب کارێ خودانکرنا مێشێن ھنگڤینی کرییە و ھەتا نوکە ژی یێ بەردەوامە لسەر کارێ خۆدانکرنا مێشێن ھنگڤینی.
2- نشوان شکری عبداللە، دراسە فی الخێائێ الگبیعیە والبشریە، الالی، (دھوک: 2013)، ێ73.
3- سامی بنیامین ڕێکانی، ژێدەرێ بەرێ، ل13.
4- - دیدار دگەل ھشیار حاجی زەینەل: ل (22-11-2019) ل شێلادزێ، ل سالا(1980) ل شێلادزێ ھاتییە سەر دونیایێ، ل(2005- 2006) خواندنا خۆیا بەکارلیوس بدوماھیک ئینایە ھەروەسا ل(2006) ھاتییە دامەزراندن لسەر میلاکێ وەزارەتا پەروەردێ، ل سالا(2011) ژ بۆ خواندنا دبلوما بلند چوویە وەلاتێ(مێرێ) ل سالا(2012)خواندنا دبلوما بلند ل وەلاتێ مێرێ بدوماھیک ئینایە، ل سالا(2014) خواندنا ماستەرێ ل زانکۆیا قاھیرە بدوماھیک ئینایە، نوکە مامۆستایە ل زانکۆیا دھۆک ل کۆلیژا پەروەردا بنیات ئامێدیێ و ھەتا نوکە ژی یێ بەردەوامە لسەر کارێ خۆ. .
[1]
omer ahmed