ژ قەزایێن گرنگە ل هەرێمێ ودەرگەهێ سەرەکى یە بۆ جیهانا دەرڤە, سەنتەرێ قەزایێ باژێرێ زاخۆ یە کو دکەڤیتە لایێ ژێرى یا روژئاڤا یا دەشتا سندى یا ئەف دەشتە ب ئاخا خۆ یا باش بۆ بەرهەمى یا بناڤ ودەنگە, زاخۆ باژێرەکێ جوان وخودان ئاڤ وسەقایەکێ باشە دکەڤیتە سەر روبارێ خابور کو دناڤ باژێرى دا دەرباز دبیت ودبیتە دوو روبار وباژیرى دکەتە دوو پارچە وپرەکا بەرى یاکەڤن ل سەر هاتیە ئاڤاکرن مێژویا وێ رەنگە دزڤریتە سەردەمێ میرنشینا بادینان پاش ب تایێ سەرەکى ڤە دهێتە گرێدان ودبەر کەلهەکا کەڤن دا یا هەشت گوشە ستونک ول سەر وان کڤانێن سەر تیژ هەنە هەروەسا نیگار ونەخشە ئەڤە وەکو خانیەکێَ مەزنێن وێ بۆ دەربازدبیت.
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخۆ ژێک جودانە وچەند بوچونەک ل دور وێ چەندێ هەنە هندەک ژێدەرێن ئارامى دیاردکەن کو ناڤێ وێ ژ پەیڤا (زاخۆتا) یا ئارامى هاتیە وەرگرتن کو رامانا وێ (سەرکەفتنە) کو ب وى شەرى هاتیە نافکرن ئەوێ دناڤبەرا رومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیک زاخۆ یا نوکە کو رومانى یا سەرکەفتن تێدا ب دەست ڤە ئینابو.
بوچونەکا دى هەیە بۆ ناڤێ زاخۆ کو ژ پەیڤا (زێ خوین) هاتیە ئانکو روبارێ خوینێ کو رویدانەکا گرنگ ل وى جهى چێبویە ئەوژى خوینەکا زور لێ هاتبو رشتن وئەف بوچونە یانێزیکى یا ئێکێ یە ودبیت ئاماژە ب وى شەرى بیت یێ دناڤبەرا رومێ وفرسێ دا هاتیەکرن.
بوچونەکا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانکو روبار و (خوەک) ئانکو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت, هەر چاوابیت پەیڤا زاخۆ دناڤا سترانێن فلکلورێ کوردى دا زور دهێتە گوتن وبهیستن (زاخۆکا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێتە زانین میر جەلادەت بەدرخان دیارکریە کو باژێرکەکێ گرنگ بۆ ل سەر دەمێ (کوتیان) لێ یا دروست سەرکردێ یونانى زەینەفون (401) بەرى زاینى دەمێ دگەل لەشکرێ خۆ ڤەگەریایە وەلاتێ خۆ دوێ دەڤەرێ دا دەرباز بویە وگوتیە خەلکێ وى جهى کوردن.
دبیت زاخۆ ل وى جهى هاتبیتە ئاڤاکرن وبەرفرەهکرن ئەو جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیە ئاڤاکرن کو گەلەلک ژێدەرا ژێ خەبەر دایە نەخاسمە یێن عەرەبى وگوتنە روبارى (خابورێ حوسەینیێ) وهەتا نوکە تاخەکێ باژێرێ زاخۆ بناڤێ حوسەینیێ یە, مێژو نڤیسێ کورد شەرەفخانێ بدلیسى (1005) کوچى دبێژیت زاخۆ سەر ب میرنشینا بادینان ڤە بویەهەر ژ سەر دەمێ سلتان (حەسەن بەگ کورێ میر سەیفەدین) و ل سالا (892) کوچى ئێکەم میر ژلایێ وان بۆ زاخۆ هاتیە دانان, هەر وەسا ل سەردەمێ ئێک ژوان کنیشتەک بۆ جوهیان ل باژێرى ئاڤاکر وهەتا نوکە شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خەلکێ زاخۆ ل سەر چاندنێ یە نەخاسمە چاندنا دەرامەتێ زڤستانێ وەکو گەنم و جەه ونیسک ونوک وفێقى ب هەمى جورا ئەف دەرامەتە ژى ل دەشتا سندى یا وهندەک جهێن دى کو مفا ژێ دهێتە وەرگرتن, زێدەبارى چاندنا دەرامەتێ هاڤینى وەکو باجانو برنجى وتوتن وگەلەک کەسکاتیێ دیتر, قەزا زاخۆ ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ ودەنگە وژبەر ئاخا وئاڤا باش بەرهەمەکێ باش ژێ دهێتە چنین.
زاخۆ ژێدەرێ سەرەکى یێ چێکرنا (شەل وشەبکا) یە وئەف کارسازیە کێم بویە ژبەر نەبونا کەرەستێ دەست پێکى یێ بەرهەم ئینانێ وەکو (مەرەزى) وباراپتر ژخەلکى بەرێ خۆ دایە وان جلکا یێن ژ هندەک کەرەستێن دى دهێتە چێکرن.
ژبەر کو زاخۆ دەرگەهێ سەرەکى یە بۆ ژ دەرڤە لەورا یا بویە بنگەهەکێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خەلکێ وێ بوینە بازرگان وب دەهان کومپانیێن بازرگانى لێ هاتینە ڤەکرن, گەلەک شوینوار ل زاخۆ هەنە وفەرمانگەها شوینوارا ل دهوکێ نێزیکى ( 159) جها لێ دەست نیشانکرینە ویێن گرنگ ئەڤەنه :
1- پرا دەلال
ئەف پرەل سەر روبارێ خابور ل روژهەلاتێ باژێرى هاتیە دانان وگەلەک گوتن ل سەر چێکرنا وێ هەنە (هەمرتین) دبێژیت یا رومانى یە (ئەسکیف) دبێژیت یا یونانى یە و(سلوقس)ى فەرمانا ئاڤاکرنا وێ دایە کو ئێک ژ سەرکردێن ئەسکەنەدرێ مەقدونى بۆ, هندەک شوینوار ناسێن رێڤەبەریا شوینوارێن عیراقى هزردکەن کو دبیت ئێکک ژ سولتانێن بادینان ئاڤاکربیت لێ یا دروست ئەف پرە ل سەر شوینوارێن ئێکا کەڤن تر یا هاتیە ئاڤاکرن ودبیت ئێک ژمیرێن بادینان ئەف پرە نویژەنکربیت وداستانەکا سترانا کوردى ل دور ئاڤاکرنا پرێ هەیە, درێژیا وێ (114) م وفرەهیا وێ (4, 70)م و (15, 50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلندە هەمى ب بەرێ نەخشەکرى هاتیە دروستکرن و قەنتەرەکا مەزن وفرەه ل نیڤا وێ هەیە و (5) قەنتەرێن بچیکتر ل هەردوو رەخێن وێ هەنە, دیوارێن وێ ب بەرێن مەزن وب نەخشە هاتینە نژنین وکەرەستێ کسلێ بۆ ئاڤاکرنێ هاتیە ب کار ئینان وگەلەک ب شارەزایى هاتیە ئاڤاکرن ومێژویا ئاڤاکرنا وێ نە هاتیە زانین چونکو چ پەیکەر ونەخشە ل سەر نینن هەتا مێژویا وێ بهێتە زانین.
ناڤێ پرا دەلال ل دەف خەلکێ زاخۆ یێ کەڤنە وهندەک ژخەلکێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مەزن وناڤێ پراعەباسیێ ناڤەکێ نوى یە ل سالێن سیهان ژ چەرخێ بورى ل سەر هاتیە دانان ب فەرمانەکا رەسمى یا قایمقامێ قەزا زاخۆ یێ وى سەر دەمى شوینوار نیاس (کونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 دەمێ سەرەدانا پرێ کرى ب ناڤێ پرا خا بور نافکر.
2- کەلها زاخۆ:
کەلها زاخۆ دکەڤیتە نیڤەکا باژێرى ل سەر رەخێ روژ ئاڤایێ خابورى وهەتا نوکە ژى یا دیار وبەرچاڤە وئێک ژ خانیێن میرگەها بادینان بۆ لێ میر (على خان 1205-1212 ک) دوبارە نوژەن وبەر فرەهکریە ئەف کەلهە ل سەر کەلهەکا کەڤنتر هاتیە ئاڤاکرن ژ پاشمایکێن وێ یا دیارە کو کەلهەکا ئاسێ بویە وببەرێ حەێوى هاتیە ئاڤاکرن وب قاتەکێ گێچێ هاتیە داپوشکرن, وهەتا نوکە ژى بورجەکێ وێ یێ ببەرى هاتیە ئاڤاکرن یێ بەرچاڤه.
3- کەلها قوباد پاشا:
ئەف قوبە دکەڤیتە ناف گورستانا زاخۆیاشەش کوژیە شەش پەنجەر هەنە دگەل دەرگەهەکى (تابوک وفخار) بۆ ئاڤاکرنێ هاتیە ب کار ئینان هندەک نەخشەل سەر هەنە وهەتا نوکە ژى ددیارن.
4- شوینوارێن کێستە:
باژێرەکێ کەڤنە مێژویا وى دبیت ڤەدگەریت بۆ سەردەمێ ئاشوریان ل وێرێ پارە وپەیکەرێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینە دیتن خودێ ژێ رازى شەمدین بابەتەک ل دور شوینوارێن کێستە دگوڤارا (الاخاو ) دا 1933 نڤێسیە وگەلەک شوینوارێن دى, (58) کم ژ سەنتەرێ پارێزگەهێ دورە, روبەرێ قەزایێ (1378) کم2 وسێ ناحیا بخو ڤەدگریت:
- ناحیا رزگارى:
سەنتەرێ وێ باژێرکێ براهیم خەلیلە ودەرگەهێ سەرەکى یێ هەرێمێ بۆ دەرڤەیە, رێکا دەولەتى بۆ ترکیا ل وێرێ دەرباز دبیت سەنتەرێ ناحیێ دکەڤیتە نێزیک گەهشتنا هەردوو روبارا هیزل وخابور وپرا دەولەتى یا کو دچیتە ترکیا دکەڤیتە سەر, رامانا وێ ڤەدگەریت بۆ پەیڤا گوندى کو مەزارگەهێ پێغەمبەر (ابراهیم خلیل) لێ هەیە, هەر وەسا جهەکێ گەشتیاریە بتایبەتى بۆ خەلکێ زاخۆ وخەلکێ دى ب گشتى.
ژیارا خەلکێ زاخۆ ل سەر چاندنێ یە نەخاسمە چاندنا زڤستانى وەکو گەنم وجەه ونوک ونیسک و ...هتد زێدەبارى چاندنا دەرامەتێ هاڤینى وەکو باجان سورک وبرنج وهەمى جورێن کەسکاتى هەروەسا رەز وبیستانا, دەڤەرا لێڤو یاب رەزو بیستانا وفێقى بناڤ ودەنگە نەخاسمە هنارێن ئەرمشتێ وهەمى جورێن ترى وخوخ وسێڤ وزەیتونا ژکەڤندا ئەو جورێن چاندنێ ل دەڤەرێ هاتینە چاندن ومفا ژ ئاڤا روبارێ خابور هاتیە وەرگرتن .
وگرنکترین چیایێن وێ چیایێ سپى یە ژ ژێریا ناحیا مانگێشکێ بۆ سەنتا روژ ئاڤا دەست پێدکەت وتوخیبێ ژێرى یێ ڤەبەرێ ناحیێ یە ورێکا دولى یاکو دچیتە باژێرێ زاخۆ دناڤدا دەربازدبیت ب رێکا (گەلیێ سپى) ودبێژنە وێ زنجیرا چیایى یا دکەڤیتە روژئاڤایێ رێکێ چیایێ دژوار (بێخێر) هەتا دوماهیا وان گرکێن ل هنداڤ پێشخابور ل سێ کوژیێ توخیبى.
گەلەک جه وشوینوارێن مێژویى ل ناحیێ هەنە و(22) جه ل فەرمانگەها شوینوارا ل دهوکێ هاتینە تومارکرن ژوانا (کەلها ئەرمشتێ – شوینوارێن دێرەبون وپێشخابور – شوینوارێن بێتاسێ – شوینوارێن دورنەخێ – شوینوارێن براهیم خەلیل).
روبەرێ ناحیێ (295) کم2 وژمارا گوندێن وێ (53 ) گوندە, بەرى وپاشى ئەنفالا هەمى هاتبونە خرابکرن ژبلى سەنتەرێ ناحیێ...ودەڤەرێن دکەڤنە روژ ئاڤایێ ناحیێ دقەدەغەکریبون ب بەهانا هندێ کو هێلا گازێ دوێ دەڤەرێ دا دەرباز دبیت, وپشتى پێک ئانینا حکومەتا هەرێما کوردستنانێ دوبارە دەست ب ئاڤاکرنا دەڤەرێ هاتیە کرن وژیان ل گوندێن وێ پەیدابویه.
- ناحیا دەرکار:
ناحیا دەرکار دکەڤیتە ژوریا روژهەلاتێ سەنتەرێ قەزایێ دوەختى دا ئەو وباتیفا ئێک ناحیە بون وناڤێ وێ (ناحیا دەرکار وگولى) بون وسەنتەرێ وێ بێرسڤێ بول سالا 1924 هاتە جوداکرن وسەنتەر ما ل وێرێ وپاش بۆ گوندێ (شەرانش) هاتە ڤەگوهاستن, وپشتى کریارێن ڤەگوهاستن ودەربەدەرکرنا خەلکى یێن ژلایێ رژێما بەعسى هاتینە ئەنجامدان بۆ کومەلگەها دەرکارێ هاتە ڤەگوهاستن.
ئەردێ ناحیێ بۆ دوو دەڤەرا دهێتە لێکڤەکرن دناڤبەرا واندا چیایێ (زکیره) وئەو دەڤەرا دکەڤیتە باکور گەلەک چیا وگر ونهالا بخوڤەدگریت وگەلەک کانى وروبارێن بچیک لێ هەنە وەکو
1- شەرانش – ئستەبلان – بەرخ – بەهنونە سندى – هیزل.
2- کەروک – مارسیس - بەرخ – بەهنونەسندى – هیزل.
دەڤەرا دووێ دەشتا سندى یا دولەمەندە ب بەرهەمێن خۆ, وباژێرێ زاخۆ بخو دکەڤیتە لایێ باشورێ ڤێ دەشتێ ودناڤا وێ دا رێکەکا قێرکرى دەربازدبیت سەنتەرێ قەزایێ بناحیا باتیفا وکانى ماسێ ڤە دهیتە گرێدان.
پتریا خەلکێ زاخۆ دبیاڤێ چاندنێ دا کاردکەن نەخاسمە دەرامەتێ زڤستانا دهێتە چاندن وەکو گەنم وجەه ونوک ونیسک و...هتد هەروەسا دەرامەتێ هاڤینى وەکو باجان وبرنج بۆ ڤێ چەندێ دەشتا سندى دهێتە ب کارئینان ناحی ب بیستانێن فێقى وەکو سێف وخوخ وهرمیک وگویز وهنار وحلیک ودار سپیندار وبەرى ومازى زێدەبارى خودانکرنا تەرش وکەوالى یا بناڤ ودەنگە ومفا ژ چەروان وکوز وسەقایێ هوینک ل هاڤینا دهێتە وەرگرتن, دەڤەرێن باکور ژ ناحیێ وەکو هاڤینگەه مفا ژێ دهێتە وەرگرتن وپلەیێن گەرمێ ژ (32) پلا دەرباز نابیت چیایێن وێ ب دارستانا دداپوشى نە نەخاسمە دەڤەرا شەرانش وگەلیێ پس ئاغا وسەرکێت سندى یا وگرنکترین چیایین وێ (زکیرە, خامتیر) وگەلەک جهێن شوینوارا لێ هەنە وپتر ژ (48) جهێن شوینوارا ژلایێ رێڤەبەریا شوینوارێن دهوکێ هاتینە تومارکرن وەکو (برارە بەنکا - بیشوک- پرا شێخ یوسف- کەلهێن سناتێ – کەلهێن بەرخ – کەلها سلێمان سندى –شکەفتێن ئستەبلان و...هتد ).
روبەرێ ناحیێ (531) کم2 و(64) گوندا بخوڤەدگریت وهەمى ل هەوا ئەنفلا هاتبونە خرابکرن وکومەلگەهێن ب زورى ل دەشتا سندى هاتبونە ئاڤاکرن مینا (دەرکار – هیزاوا – بێرسڤێ –تلکەبەر – دار هوزان) وهندەک ژ خەلکێ ناحیا کانى ماسێ ویێ ناحیێ بخو لێ هاتبونە ئاکنجیکرن.
- ناحیا باتیفا:
سەنتەرێ وێ باژێرکێ باتیفا یە, دکەڤیتە باکورێ سەنتەرێ قەزایێ ئەو دگەل ناحیا دەرکارێ ئێک ناحیە بون لێ ل سالا 1924 ناحیەکا نوى هاتە دانان بناڤێ ناحیا (گولى) وسەنتەرێ وێ ل گوندێ (دێمکا) بۆ پاش بۆ گوندێ بەهنونە هاتە ڤەگوهاستن پاش ل باژێرکێ باتیفا بنەجه بۆ, باتیفا دکەڤیتە سەر رێکا سەرەکى یا کو دەڤەرا بەروارى بالا ب زاخۆ ڤە گرێددەت ورامانا وێ ب زمانێ کوردى ئانکو دەڤەرا دەشتا کویر یا کو ل زڤستانا باروڤێن بەفرا لێ دهێن.
ئەردێ ناحیێ بۆ دوو دەڤەرا دهێتە پارچەکرن یائێکێ دەڤەرا دەشتێ ئەوژى درێژەپێدانا دەشتا سندى یە هەتا روبارێ خابور, دەڤەرا دووێ یا چیایى یە یا ب دول ونهال وگر وجهێن بلند و ئاستەنگە گەلەک روبار وشیفکێن ئاڤێ وکانى لێ هەنە ومفا بۆ چاندنێ ژێ دهێتە وەرگرتن.
ژیانا خەلکێ ناحیێ ل سەر چاندنا بەرهەمێ زڤستانێ یە وەکو گەنم وجەه ونیسک ونوک ... هتد ودەشت وجهێن باش یێن چاندنێ دهێنە ب کارئینان زێدەبارى چاندنا دەرامەتێ هاڤینى وەکو برنج وباجان وکەسکاتى, ل ڤان سالێن دوماهیێ خەلکێ دەڤەەرێ دەست ب چاندنا دارێن فێقى کریە مینا سێڤ وخوخ وهورمیک وهنار ومشمش, هەروەسا نهالێن وێ ب چاندنا دار سپیندارا یا بناڤ ودەنگە زێدەبارى چاندنا گویز وفستەق, بۆ ئاڤدانێ مفا ژ روبارێن زریزە وسیرکوتکى وخابورى دهێتە وەرگرتن, هەروەسا خەلکێ دەڤەرێ تەرش وکەوالى بخوداندکەت ژبەر هەبونا کوز وچەروانێن بەر فرەه ل دەڤەرێن چیا کو سەقایەکێ خوش وئاڤەکا بوش لێ هەیە, ژچیایێن وێ (نزدور - رویسێ – کەشان – سەرکێ شوینێ –بەهنونە – شابانى).
ژ روبارێن وێ روبارێ زریزە – سیرکوتک – خابور .
ل ناحیێ گەلەک شوینوارێن مێژویى هەنە و (15) جه ژلایێ رێڤەبەریا شوینوارێن دهوکێ هاتینە تومارکرن ژوانا (کەلها شابانیێ یا بناڤ ودەنگ, کەلها کەشانێ, کەلها بێجوانێ, پرا نزدورێ ل سەر روبارێ خابورى کو دبیت ل سەر دەمێ میرنشینا بادینان هاتبیتە دانان, شوینوارێن کرێت وبێگوڤا ...).
روبەرێ ناحیێ (208) کم2 و(73)گوندا بخوڤە دگریت وتەڤ گوند هاتبونە خرابکرن پێش وپاشى ئەنفالا بتنێ سەنتەرێ ناحیێ وکومەلگەها بێگوڤا تێ نەبیت, لێ پشتى دامەزراندنا حکومەتا هەرێما کوردستانێ دەستێ ئاڤەدانکرنێ گەهشتە وێ دەڤەرێ وژیان ڤەگەراندە پتریا گوندێن ناحیێ.