ئەنفال و جاشاتی...تراژیدیا و لێبورین
سێ ھەیڤ بەری نھا
نەوزاد پیرموسا
جاش یان جاشتی وەک چەمک و زارڤ ئافاتەک دیارکریە، د ناخێ برینەکا کویر د جەستەیا نشتیمانی دەردکەڤیت. نەخوەشیەکا دەروونی و جەستەیە هەتا نها چ چارەسەرە بۆ نەهاتیەدیتن. جاش، چەتە، فورسان، ئەڤە وەک زاراڤ ل باشورێ کوردستان دهێتە بکارئینان. قورۆجو، جەردەوان، سوار ئەڤە ل باکورێ کوردستانێ دهێتە بکارئینان. پێشمەرگە مۆسلمان ئەڤە ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ دهێتە بکارئینان. جاش سیخور، ئەڤە ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ دهێتە بکارئینان. جاش زارەڤەک ناموویە د فەرهەنگێ کوردیدا. بەلێ جاش یان جاشایەتی وەک چەمک هەتا نها چ تێگەهەک روون و ئاشکرا بۆ نینە! واتە د سادەترین پێناسەدا، کو دمێشکێ مەدا هاتیە چەسپاندن؛ بەری هەر تشتەکی جاشایەتی وەک کولتور نەخوەشیەکا دەروونی و هزری و جەستەیە کو نیشتیمان یێ تووشبوویێ یان چەوا مرۆڤەک ئاسایی ئامادەیە خوین و مێشکێ خوە هەرزانفرۆش بکەت؟ واتە جاشایەتی خوین + ئاخ + مێشک بەرامبەر ب پارە! کەواتە خیانەت!!).
جورێن جاشایەتی وەک کەلتور دناڤ کورداندا، د دیرۆکا کورداندا مە چەندێن جورێن جاشایەتی هەنە، لێ گرنگترین جاش ل ژێری ئەڤەنە:
جاشێن چەکدار؛واتە ئەڤ جورە خوین، ئاخ، مێشک بەرامبەر ئیمتیاز و پارە بۆ دوژمنان.
جاش پێشمەرگە؛ (هەر چەندە ناڤێ پێشمەرگە یێ پیروزە)، واتە ئەڤ جورە ب شەڤ دگەل پێشمەرگە و شورەشڤانان بوون و ب رۆژ دگەل دوژمنان بوون، واتە ب(بەرژەوەند پەرەست و خوە پەرەست)دهێنە نیاسین.
جاشێن قەلەم؛، واتە ئەڤ جورە مەترسیدارترین جورێن جاشانە، کو پارێزڤانێن بەرژەوەندیێن دوژمانان ب رێیا مێشک و قەلەمێن خوە کریە.
جاشێن ئابوری و بازرگان؛، واتە ئەڤ جورە مودیلەک نویە کو بەرژەوەندیا ئابوریا دوژمنان دپارێزن و ناهێلن میللەتێ وان ببنە خودان ئابوریەک سەربەخۆ و پارێزڤانێن ئابوریا دوژمنانن.
جاش یان جاشایەتیا چەکدار د پروسەیا ئەنفالێدا، دەستهەلات و لەشکرێ عێراقێ بۆ کریارا جینوسایدکرنا کوردان ل سالا (1988)ێ ل باکورێ عیراقێ، هەمان پەیڤا (ئەنفال) بکارئینا. ب ڤێ چەندێ حکومەتا عێراقێ دڤیا بەرگەکێ ئایینی بکەتە بەر ئۆپەراسیونێن خۆ یێن ژناڤبرن و جینوسایدکرنا کوردان. هەروەسا دا کو شەرعیەتێ بدەتە کریارێن خۆ و کوردان کرێت بکەت. ل سەر ئاستێ دەرڤە، دەستهەلاتێ دڤیا ڕایا گشتییا عەرەبان ب گشتی و وەلاتێن ئیسلامی ب تایبەتی رابکێشیت، کو گەلێ کورد کافرە و یێ ژ ئایینی دەرکەفتی. لێ د ڤێرەدا حکومەتا عێراقێ هەمی ئەو جیاوازیێن د ناڤبەرا کریارا وان یا ژناڤبرنێ، و واتایا ئەنفالا د قورئانا پیروزدا هاتی ژبیرکرن و پشت گوهڤە هاڤێتن. چالاکیێن پێشمەرگەی ل سالا (1987)ێ و دەستپێکا سالا (1988)ێ زێدەتر ببوون، سیاسەتا عەلی حەسەن مەجید و نڤیسینگەها رێکخستنا باکور یا پارتا بەعس، سەرەرای هەبوونا جیاوازیێن یەکجار مەزن د ناڤبەرا هەردوو لایاندا ژ لایێ ژمارا شەرکەر و چەک و جورێن چەکی، نەشیان سەرکەفتنێن بەرچاڤ ب دەستخۆڤە بینن. لەوما پشتی پێداچوون بۆ بەرنامە و پشکدار و رووبەرێ دەڤەرێ هاتییەکرن، ئۆپەراسیونێن ئەنفالێ ب سەرپەرشتیا عەلی حەسەن مەجیدی و پشکداریا فەیلەقێن یەک و پێنج یێن سوپای، رێڤەبەریا گشتیا ئەمن، هەوالگریا سوپا و فەوجێن جاشان د هەشت قۆناغاندا دەستپێکر. کول (23)ێ شوباتا سالا (1988)ێ دەستپێدکەن، ل 6ێ ئەیلوولا سالا (1988)ێ ب دوماهی دهێن.
هەژی گوتنێیە دناڤبەرا سالێن 1979 هەتا 1991 مەزنترین رێژەیا جاشا د مێژوویا کورداندا ل باشورێ کوردستانێدا دروست بووینە. دیسان هندەک هوزێن کوردا بۆ وەرگرتنا پارە هندەک کەس بۆ چیای دهنارتن، ب درەو دگوتنە وان ئەڤە پێشمەرگەنە و بو ڤێ چەندێ چەک و پارە ژ بەعسیا وەردگرتن، دناڤبەرا وێ قوناغا مە لسەری دیارکری بەعسیا ل ڤێ قوناغێ دا دەست کر ب پلاندانا ئاڤاکرنا گرۆپێن جاشا، ب تایبەتی پشتی سالا (1979)ێ پتر ژ (10) فەوجێن خەفیفە درستکرن، دیسان شەرێ عێراق و ئێرانێ هوکاربوو بۆ دروستکرنا جاشا، ئەوێن خوە ل شەرێ ڤەدزی دشیان ببنە جاش ل فەوجێن خەفیفەدا، لدویف هندەک ژێدەران ژمارەیا جاشا پتر ژ (250) هزار کەس بوون، دیسان هندەک سەرچاوەیێن دی دبێژن نێزیکی (403) فەوجێن جاشا هەبوون و هەر فەوجەک نێزیکی (10000) هزار کەسان ل خوەدگرت. کەواتە ل وی سەردەمی بتەنێ (10000) پێشمەرگە هەبوون. جاشێن وی سەردەمی ب پیسترین و خراپترین جاش ل دیروکا کوردان دهاتنە هەژمارتن (تالانچی، دەهەمنپیس، کوژەک، دزیکەر) بوون، ل سەردەمێ پروسەیا ئەنفالێدا بەری لەشکەرێ عیراقێ دچوون و زارۆک و ژن و کچ و پیر دگرتن و رادەستی لەشکەرێ عێراقێ دکرن، دا وانا ئەنفال بکەن. پتر بروسکەیێن سەرکفتنا قادسیا سەدامی ل رۆژنامەیا (هاوکاری) دهاتنە دکیومینکرن، هەروەسا ب تایبەتی ل بەهدینان ل پەرتۆکا (قارەمانێن بەهدینان)، کو پەسنا سەرۆک جاش و کومەک ژ ئاغا و بەگ و شێخان هاتیەکرن.
ئۆپەراسیونێن ئەنفالێ هەوا ژناڤبرنا کوردان بوو، کو ژ لایێ حکومەتا عێراقێڤە ب هەشت قۆناغێن جودا و ب سەر شەش دەڤەرێن جوگرافیێن کوردستانێ، د ناڤبەرا 23ێ شوباتێ هەتا 6ێ ئەیلوولا سالا (1988)ێدا برێڤەچوو، کو تێدا پتر ژ (100.000) سەد هزار کەسان بوونە قوربانی و پتر ژ (4,000) چار هزار گوندان هاتنە سۆتن و وێرانکرن.
هەر هەشت قۆناغێن ئەنفالێ بکەین:
ئۆپەراسیونا ئەنفالا ئێکێ
دەڤەرا دۆلا جافایەتی (23ێ شوبات – 19ێ ئادارا 1988)
ئۆپەراسیونا ئەنفالا دووێ
دەڤەرا دۆلا قەرەداغ (22ێ ئادار- 1ێ نیسان 1988)
ئۆپەراسیونا ئەنفالا سیێ
دەڤەرا گەرمیان (7ێ نیسان – 20ێ نیسان 1988)
ئۆپەراسیونا ئەنفالا چارێ
دۆلا زیێ بچووک (3ێ گولان – 8ێ گولان 1988)
ئۆپەراسیونێن ئەنفالێن پێنج و شەش و حەفت
دول و چیایێن شەقلاوە و رەواندزێ (15ێ گولان – 26ێ تەباخ 1988)
ئۆپەراسیونا ئەنفالا هەشتێ (ئەنفالا دوماهیێ)
دەڤەرا بادینان (25ێ تەباخ – 6ێ ئەیلوول1988)
ٍدەما کو سەرھلدان ل سالا 1991ێ سەرکەفتی، بەشەک ژ سەرۆک جاشا لویلەیا تڤەنگێن خوە بەرامبەری بەعسیان زڤراندن و پشکداری د سەرھەلدانێدا کر، بەرەی کوردستانی وی دەمی حاکمێ موتلەقێ کوردستانێ بوو، لێبورینا گشتی بۆ تەڤایا جاشا دەرئێخست، بەلێ لێبورینا بەرەی کوردستانی دوو ھەلە تێدا ھەبوون؛ ئێکەم: لێبوورین یا بێ بەرامبەر بوو. دووەم: لێبوورین بۆ ھەموو جاشا بوو. دڤیابا ئەو لێبوورین ل ھەموو سەرۆک جاشا نەھاتباگرتن، وەک جاشێن جەزایر و ڤێتنام، ئەوان ل جاشێن خوە خوەش نەبوون، بەلکۆ دویرئێخستن ل وەلاتێن خوە و لێخوەش نەبوون و یاسا لسەر وان دەرئێخستن و نە ھێلان بێنە دناڤ وەلاتێن خوە، لێ نوکە ئەو سەرۆک جاش کوچکێن وان ل وەرزێن زڤستانێ دگەرمن و ل ھاڤینێ دھوینن، بەھرا پتر خودان ئمتیازاتن و دەستچووینە، بنەمالێن ئەنفالان ژی ھەتا نوکە نەوێرن داخوازیا مافی خوە بکەن.