هەڤپەیڤین: دەمهات دێرکی
گەلەک جارا، مرۆڤ دخوازت رۆماننڤیسان ناس بکە، ژیانا وانا یا دوهی و ئیرۆ، بەرهەمێن وانا بخوینە یان لێکۆلین بکە. لێ دەما یەکسەر ل گەل وان روونە یان گوهداریا وان بکە کو ئه و بەهسا خوە و ژیانا خوەیا بەرهەمداریێ دکن واتە و چێژا وێ جودایە. ئەم وەکە رۆژنامەیا ئەڤرۆ، مە خوە گەهاندە رۆماننڤیسێ کورد “جیهان ڕۆژ” و مە ئەڤ هەڤپەیڤین د گەل پێکئانی.
لێ بەری دەریێ ڤێ هەڤپەیڤینێ ڤەبکم ب کورتی، دخوازم جیهان رۆژ ب خوەندەڤانێن رۆژنامەیا ئەڤرۆ بدم نیاسین. رۆماننڤیسێ کورد جیهان ڕۆژ ژ وەلاتێ بەرف و سەرمایێ یە، ئه و ل گوندێ ئیناقایا گمگما مووشێ ل باکورێ کوردستانێ ل سالا
1965 ئان دە ژ دایک بوویە. هەتا دبستانا ناڤین و ئامادەهی ل گمگمێ خوەندیە. ژ سالا 1993ێ وەرە بەرهەمێن وی یێن ب زمانێ دایکێ د گەلەک رۆژنامە و کۆڤاران دە هاتنە بەلاڤکرن.
بەرهەمێن وی یێن چاپکری:
هەلبەست: راتیکا، ئاقل دچە سەودا دمینە، ئاڤ و بەرف، شاییر و دەفتەر
چیرۆک: مەیمان، دەریێ چیرۆکێ، سەهنە
رۆمان: گیتارا بێ تێل، مەشا مۆریان، پەردە، سەرکێش، هورجاهل، رەش، مالا باز، ئارمۆنیکایا هێشین، شەشاقل
جەرب/پەخشان: ئەدەبییاتا مۆدەرنا کوردی
برێز جیهان ڕۆژ، وەک دەستپێک، وە دەست ئاڤێتە هەلبەستێ و جارنا ژی نڤیساندنا چیرۆکێ، لێ ب دەمێ رە دەرباسی ناڤا جیهانا رۆمانێ بوویی، گەلۆ هەلبەست و چیرۆک ئێدی ژبۆ وە بێ واتە بوو یان وان تو نەما تێر دکی، ئەگەر چ بوون؟
هەلبەست و چیرۆک ژ بۆ من هەر ب واتە نە. شەش مەهێ زڤستانێ، رەوشا ژیانێ یا دژوار، دەنگبێژی، شەڤێن زڤستانێن کوور و دوور، گوهداریا ل چیرچیرۆک، دەستان و ئەفسانەیان بوون سەبەب ژ ئالی هیس، هەست و خایلەیان ڤە دل و هشێ مە تژی بە. ژ بۆ ئەم شوون و شۆپێن ژیانا راستەقینە و باندۆرا وێ ژ بیر بکن، ئەم ب پەی جیهانێن خەیالی دکەتن، مە هەر تشتی ل گۆری خوەزی، خەیال و هشێ خوە ساز دکر، ئەم د ناڤ وێ جیهانا سازکری دە دژیان، ب گۆتنەکە دن، ئه و جیهانا ئاڤاکری بۆ مە ئالتەرناتیفەک بوو، هێڤی و چارەیەک بۆ تەسەلیێ بوو. رۆمان وێ دەرفەتێ ددە دا کو د نڤیسەڤانیێ دە ژی مرۆڤ کاربن جیهانێن نوو بسێورن، ژیانا رابردویێ یا کولتوری، فۆلکلۆری دە، ژ ئالی دەنگ و رەنگێ خوەسەری خوە ڤە، ژ ئالی ڤەگۆتنێ ڤە بژی و ب ئەدەبیاتا دونیایێ رە بۆ خوە بکە جیهان و بگەهینە خوەندەڤانان.
نەخوە تو د ئەدەبیاتا کورد دە شاخێ رۆمانێ وەکی شاخەک ب دەرفەت دبینە؟
بەلێ. ژ سەوت، راستیێن دەنگبێژیێ، ژ ئێش و ژ میراتەیا کلاسیکان هەلبەست ژی تێرا خوە شاخەکە ب دەرفەتە. من د رۆمانا مالا باز دە وەلاتێ کوردان وەکی وەلاتێ داستانان ئانی بوو بیرا خوەندەڤانان. راستیێن داستانی و داستانێن مینا مەمێ ئالان، سیابەند و خەجێ، دەروێشێ ئەڤدی… ژ بۆ رۆماننڤیسیێ ژ ئالی تەکنیکی و ئاڤاکرنێ ڤە کەلوپەلێن مهتەشەمن کو مرۆڤ کاربە بۆ رۆمانا مۆدەرن ژی سوود ژێ بگرە. ئالیێ شکلیێ مەمێ ئالان د تەشەسازیا رۆمانێ دە هەر ل بیرا منە، وەکی دەرفەتەکە مەزن دبینم کو ئیرۆ ل دونیایێ ئەدەبیاتا ئەمەریکایا لاتینی ب تایبەتیا خوە “ئەدەبیاتا خوەشراز”(رالیزما ئەفسوونی) ل دونیایێ ب ناڤ و دەنگە. مەمێ ئالان ب وێ تایبەتیا خوە ڤە هۆناکی و سێورینی ڤە پر بالکێش و هێژایە.
وەختێ ل رۆمانێ دفکرم، د هەمان دەمێ دە هەول ددم، ب رەنگ، دەنگ و دەرفەتێن کوردی، فۆلکلۆرێ و یێن ڤەبێژەریا د چاندا دەڤکی دە، ل سەر رێیا مۆدەرن رۆمانان بنڤیسینم. هەیا نها من دیت، ب تەڤی، قەدەغەیا ل سەر کوردی، بێ دەرفەتیێن دەما مۆدەرن ژی، تێکلیێن کوردی و راستیێن من بەهس کری د رۆمانێ دە هن زەمین و دەرفەتان پێشکێشی مە دکن.
ئیرۆ رۆمانا باکورێ کوردستانێ د چاڤێ جیهان رۆژ دە چاوایە و د کیژان ئاستێ دەیە؟
بۆ ئاستێ سەکنا جییێ مرۆڤ و بەندەواری دیارکەرن هەلبەت. وەختا رادهێژم رۆمانەکێ، مەرەق دکم بێ کا ب تەڤی دەرفەتێن رۆمانا دونیایێ، ژ کوردی و ژ ژیانا کوردی، ژ رەنگ و دەنگە ڤەبێژێری ڤەگۆتنا کوردی چ هاتیە تەڤلیکرن دا کاربە رەنگەک ل رۆماننڤیسیا جیهانێ زێدە بکە، گەر زێدە نەکە ژی ژ وێ هێلێ ڤە بالێ بکشینە.
رۆمانن ب قالکرنێ و ب قالب، ئیفادەیێن رۆژانە و ژ ئالی شکلی ڤە چو نووبوون تێ دە نینن و ژ ئالی نۆستالژیێ ڤە دکارە بالا خوەندەڤانێن نوو بکشینە هەنە.رۆمانێن ل سەر تەخلیدا رۆمانا دونیایێ دئێنە نڤیسین و مخابن پری جاران ب زمانێن دیتر د هش دە هاتی نڤیسین و مرۆڤ دکارە بێژە وەرگەرە دئێنە دیتن.رۆمانێن ل سەر سەکنێن ئیدۆلۆژیک هاتی نڤیسین مژارن. رۆمانێن راستەراست ل سەر ئینشاکرنا رۆمانا کورد و ب مەخسەد دئێنە نڤیسین نە کێمن. کێم بن ژی، هەولا رۆماننڤسیەک وەسا هەیە تەڤی میراتەیا رۆمانا دونیایێ، ب دەرفەتێن کوردی و ب رەنگێن خوەسەر شکل دگرن ژی هەنە.
رۆمانا کوردی هەتا چ رادەیێ باندۆرا خوە ل جڤاکا باکورێ کوردستانێ کریە د وارێ گوهارتنێ دە؟
خوەندەڤانیا باکور ب پرانی خوەندەڤانیەکە ب پاشخانەیە. د هەمان دەمە دە خوەندەڤانێن ئەدەبیات و رۆمانا ترکی نە ژی، ژ ئالی جڤاکی و سیاسی ڤە، رەوشەنبیری ڤە هەر ل خویانن لێ ژ ئالی کوردی، چاند و ئەدەبیاتا کورد ڤە بیانیبوونەک هەیە، ب گەلەمپەری ئه و بیانیبوون دبە سەبەب رۆمانێن ل سەر هەولا هونەری و ئەدەبی هاتی نڤیسین ب وان گران وەرن. ل هێلا دن ئەم بەهسا ئەلەقەیەکێ دکن؛ مسال مەرەقەکە زێدە ل هەمبەری رۆمانێن ل بەشێن دیترێن کوردستانێ هاتی نڤیسین هەیە، ژ گوهۆرینەکە بەربچاڤ زێدەتر، هەولا ناسینێ هەیە، ڕەوشەکە پرس تێ دە پرن تێ مژارە.هەری موهیم، ئیرۆ، ئێدی تێ باوەرکرن کو کورد ب کوردی رۆمانان دنڤیسینن، ئه و بەشێ جڤاکێ د شیرۆڤە و نڤیسێن خوە دە بەهسا رۆمان و رۆماننڤیسان دکن، گوهۆرینەکە هێژایە.
بۆ زمانەکی، وەلات ئان ژی ملەتەکێ رۆمان تێ چ مەهنێ؟
ئالی زمان ڤە، تێکلیێن زمێن، دەرفەت و زەنگینی، کێمانی، رەوش، رەنگە زمێن تێ دیتن، وەکی رەنگەکی ژ زمانێن دیترێن دونیایێ دەرفەتا ڤەگۆتنێ و تێکلیان ب دەست دخە. ب تێکلیا ب زمانێن دیترە، هەتا ب تێکلیا دن ئاڤ زاراڤایان رە دەرفەتێن ئیفادەیێ ب دەست دخە، خوە نوو دکە، ژیانا مۆدەرن و قادا تەکنۆلۆژییێ زووتر دناسە.
ل دونیایێ ئەدەبیات، کولتور پر موهیم دئێنە دیتن.باندۆرا وێ ژ ئابۆرییێ بگرە هەیا ل گەلەک شاخێن دیتر هەیە.
ب تەڤی دەولەتا ئۆسمانی هەیا نها شەسد سال تەمەنێ دەولەتا تورکی تێ هەسێبکرن. سەرۆکوەزیرێ ڤی دەولەتێ، چەند جارن وەکی رەوشەکە پر موهیم و لەزگین و وەکی لخوەموکرهاتنەکێ دبێژە، “ئەم د وارێ کولتوری دە کێمن.”! پر موهیمە، تێ وێ مەهنێ بێ کولتور، ئەدەبیات و خەباتێن نڤیسکی ل دونیایێ ژ بۆ تێکلیێن ناڤدەولەتی و پێشکەفتنێ چقاس موهیمن و هەتا دەست پێ کرن بیانەلان چێ بکن.
ژ سەمبۆل و هن تێکلیێن شارستانیێ بگرن هەیا هلبەرینێن د چاندا دەڤکی دە کوردی ب دەرفەتە، ل ئەردنیگارەیک ب دەرفەتە؛ ژ کەشتیا نوه بیگرن هەیا گلگامێش، ژ تێکلیێن ب سۆمەری، ئاکادی رە بگرن هەیا تێکلیێن ب چیرۆکێن هەزار و شەڤەکێ رە، ژ دەنگبێژیێ هەیا میۆزیکا هەورامانێ، ژ ئالی باوەریێن جودا ڤە ئەدەبیات کوردا نڤیسکی ل سەر چلکانی و هەزارکانیانە. موهیم ئەوە، مرۆڤ کاربە تێکلی ب ئەدەبیاتا دونیایێ رە ل سەر راستیێن ئەدەبیاتا دونیایێ ساز بکە و قادا کولتوری دە ژی ب ئیدیا بە و ژ وان میراتە و چاڤکانیان سوود وەربگرە. میسال، من ل فۆتۆگرافان نهێری بوو، شاخ و گەلیێ زاخۆیێ، ئامەدیێ داکرە وەکی مەکانێن بالکێش بۆ هن چالاکیێن کولتوری ژ نها دە ب پرۆژە بە. باشە، بلا ئەدەبییاتەکە پۆلیتیک، ئیدۆلۆژیک هەبە، ئه و راستیێن خوە بژی لێ ئەدەبیاتا دونیایێ، تێکلیێن ب وێ را پر موهیمن. ئەدەبییاتەکە ب وی ئاوایی داکرە ببە سەبەبە گەلەک دەستپێکان. من وەختەکێ لێ کر کو ژ بەر گەلەک سەبەبان کورد ملەتەک سەکولەرن. ل باکور ئه و هات گەنگێشین لێ نە ل سەر ئەساسەن کولتوری و ئەدەبی، باوەری و تێکلیێن دیرۆکی، د چارچۆڤەیا پۆلیتیکایێن رۆژانە دە هاتە گەنگێشین. ئه و زەمینا ژ ژیانا رەنگین و ب تەهەموول دکارە د رۆمانێ دە ژی ببە دەرفەت، ببە تایبەتی!
من د سالا
2011 ئان دە ل فووارا کتێبان گۆت بوو، گەر رۆماننڤیسەک بەرنیاس ل سەر هەسکیفێ بنڤیسیت هەسکیف د بن ئاڤێ دە نەما. مرۆڤ دکارە بێژە گەر رۆمانەکە رۆمان ل سەر ئەنفالێ بهاتا نڤیسین و ل زمانێن دیتر بهاتا وەرگەراندنێ ل دونیایێ ناڤودەنگ بدا. هەر وها تراژەدیێن ڤان سالێن داویێن ب سەرێ ژنێن کوردێن ئێزدی دە هاتن…
هوکمێ رۆمانێ ژ هوکمێ مەدیایێ نە کێمتر و هەر وها بۆ تێکلیێن ب مرۆڤاهیێ رە بۆ ژیانەکە مۆدەرن و خوەش ژی رۆمان موهیمە. دەنگبێژی و چیرۆکبێژی د هەمان دەمە دە دبوون سەبەب هوکمێ ئێشێ ل بابوکالێن مە کێم بە، ئه و کاربن ب ئاوایێن جودا ل ژیانێ بنێرن، دل و هشێ خوە بەرفرەهتر بکن. چاندا نڤیسکی، رۆمان، تێکلیێن ب ئەدەبیاتێ رە، ب ئەدەبیات دونیایێ رە ژ هێلێن وەسا ڤە ژی ئەساسن.
ژ مێژدە تو د ناڤا وێژەیا کوردی دەیی، گەلۆ ئەم دکارن بێژن ئەڤ کار ژێدەرێ ژیانا تەیە، یان نا سەدەم چ نە؟
ژێدەرێ ژیانا منە. د خۆرتانیا خوە دە، رۆژەکێ وەختا من رۆمانەکە ئاناتۆلە فرانجە خوەند بوو، وێ کێلیێ من گۆت بوو، جیهانا من ئەڤ جیهانە، ژ وێ رۆژێ شوون ڤە ئه و هن پرسەن ئەرژەنگێن من بەرسڤا وان ب دەست نەدخست، ل پەی خوەندنا وێ رۆمانێ من هن بەرسڤ ب دەست خستبوون.
د ژیانا تەیا نڤیسکاریێ دە تو دکاری بێژی ئەز گەهشتمە مافێ خوە د وارێ کەد و خەباتێ دە، یان نەمافی ل تە هاتیە کرن؟
ژ پەیڤا ماف، ژیانا خوە فەهم دکم و دکارم بێژم تێرا خوە گەهشتم مافێ خوە چونکی تەڤی راستیێن ژیانا کوردان ئەدەبیات بوو سەبەب ژیانا من هەر زەنگین بە. ئاریشەیێن نڤیسکارییێ هن راستیێن دن دهێلم ل دەرا هان. خوەندەڤانەکی هێژا رۆمانا من پەردە خوەند بوو. بۆ من پەیام شاند بوو و گۆت بوو، پشتی خوەندنا پەردێ تێکلیێن من یێن مالباتی خوەشتر بوون! هورگلیێن وسا نێزکاهیا ل رۆمانێ و ل مافان دیار دکە.
گۆتنە وە یا داوی هەبە، کەرەم بکن؟
وەختا من رۆمانا مالا باز دنڤیسی، د لێکۆلینان دە های ژێ چێ بووم میرێ بەدلسیێ ئەڤدال خان بۆ زانیار ل بەدلسیێ بمینن گەلەک دەرفەت پێشکێشی وان کرنە. ئیسمایل ئەبول ئیز باڤێ سیبەرنیتیکێیە. دونیا ئیرۆ ل سەر فکرەن ئافرینەر و نوو دمەشە. ئەدەبیات، خوەندن، نڤیسین هەر ل بیرا مرۆڤ بە چ. دڤێ ئەم پر هەساس بن میراتە و چاڤکانی نەهاتنە ژ بیرکرن. نفشەک دو نفشێ ل دووێ ژ ئالی کولتوری ڤە بێ بنگەه و بێ زەمین بمینە مخابن. ئیدیایا زمان و کولتورا کورد دژین ئان ژی باوەریێن جودا لێ دژین وەکی باخچەیەک ل کێلەکا باخچەیێن دیترێن دونیایێ بۆ مە نە ئیدیایەک گران و بێ بنگەهە.
بهارا رۆمانا کورد دئێت لێ گەرەک مرۆڤ های ژ لەهیان هەبن!
گەلەک سوپاس ژبۆ بەرسڤان.
ئەز سوپاسیا تە و ڕۆژنامەیا ئەڤرۆ دکم کو هوون دبن سەبەب ئەز کاربم دەرفەت ب دەست بێخم دا سلاڤەکێ ل خوەندەڤانێن وە بکم…
[1]