شیان کانیسارکی
دبیت ئەگەر ئەم باس ل بابەتێ فەلسەفەیێ ب گشتی بکەین ئەم پێدڤی دەمەکێ گەلەک درێژ ببین تا کو بشێین ل سەر باخڤین، دبیت ژی هەر ژ دەرحەق نەدەرکەڤین، چونکی بابەتێ فەلسەفەیێ ب دەهان تا و چەق ژێ دچن، لێ ئەڤ چەقێ دبێژنێ: “جوانی یان هونەر” یان ژی “فەلسەفەیا جوانییێ” ئێک ژ وان بەشێن فەلسەفەیێ یە. کو دێ پیچەکێ ل سەر ڕاوەستین. ئەم مرۆڤ دەمێ تشتەکی دبینین، دخوینین یان دبهیسین نە ب تنێ هزر تێدا دکەین، بەلکو بهایەکی بۆ ددانین، مرۆڤ ژی د دەستپێکێ دا پەیوەندییان ل گەل هەر تشتەکی گرێددەت ب ڕێکا ڕێژەیا جوانی و کرێتا “نەجوانییا”وی، ئەڤا دبێژنێ ” Aesthetics “یان تیۆرا جوانییێ “فەلسەفەیا جوانییێ” خواندنەکە دشێت مرۆڤ و تشتێن دەوروبەر پێکڤە و د ئێک جه دا کۆم بکەت، چ پێنەڤێت ئه و ژی ب ڕێکا چەند پرسیارەکان، ژ وان پرسیارێن هەرەگرنگ “ئه و چییە ئێکا هند دکەت هونەر ببیتە هونەر؟” ئەگەر بشێی ڤێ پرسیارێ بەرسڤ بدە!
ئێڤارییەکا درەنگ بەرامبەر ئاڤابوونا ڕۆژێ ڕاوەستە و تەماشەی وی دیمەنی بکە، دەمێ چیا خۆ ب کراسێ سپی دخەملینن هەڕە بەرەمبەر و ب چاڤێن سرەوی تەماشە بکە یان سۆلاڤێن هەرەمەزن، دێ بۆ تە دیار بیت ئەڤە نە ب تنێ دیمەنەکە، بەلکو تشتەکە ب ناخێ تەڤە یێ گرێدایە و دێ بێژی ئەڤە ل سەر خاترا تە یێ ڕادبن و دڕوونن، یان دەمێ گوهدارییا پارچەیەکا مۆزیکەکا “دلشادی” یان سترانا “موحەمەد دەشتانی” ب دەنگێ نەمر “خەلیل باکۆزی” دکەی، دمینی سەوداسەر بەرامبەر تابلۆیەکا “فەهمی بالایی”. ئەڤە هەمی چییە من و تە ڕادوەستینیت یان بۆ مە هزرەکێ چێدکەت کو ئەڤە بۆ تە یا گۆتی یان یا نڤیسی! تشتێ نە جوان ژی ب زەحمەتە مرۆڤ ل بەرامبەر بهزریت و بێهۆش ببیت.
ئەیستەتیک “Aesthetics”ێ گەلەک نڤیسکار و ب تایبەت فەیلەسۆفان ل سەر نڤیسی نە و تیۆرێن تایبەت ل سەر پێشکێشی مە کرینە، دهێتە هژمارتن چەرخێ 18ێ ب تایبەت ل گەل “کانت و هیوم”ی چەرخەکێ گەلەک تایبەت بوو، ئەڤە ڕامانا وێ چەندێ نادەت کو بەری وی دەمی باس ل “فەلسەفەیا جوانییێ” نەهاتییە کرن. ب گشتی مە گۆتن مگرتییێن جیاواز یێن هەین کو بەری وی دەمی ژ لایێ “ئەفلاتۆن و ئەرستۆ و…هتد” هاتییە گۆتن، بۆ نموونە بۆچوونا ئەفلاتۆنی ل سەر هونەری و جوانییا وی ب تایبەت هەلبەستێ “شعرێ” دبێژیت: باشترە هەلبەستڤان ژ دەستهەلاتێ بهێنە دوورئێخستن. ژ بەر چەند ئەگەران؛ مێشکێ خەلکی و کەسێن ل سەر کورسیکێ تێک ددەن، هەردەم بەرهەڤن نەوەییێ بێژن و ڕاستییان ڤەشێرن ژ بەر بەرژەوەندیێن تایبەت، کو ئەڤە ژی دشێت تشتێن نە جوان د بنەرەت دا جوان بکەن هەر دەمێ وان بڤێت. لێ ڤێ ژی ژ بیر نەکەن کو ئەفلاتۆن ب خۆ ژی هەلبەستڤان بوو و هەردەم دخواندن ژی!
دەمێ کانت دهێت و دبێژیت کو جوانی ئەوە دەمێ تشتەکی “هەر چ بیت” ب جوانی دبینی ڕامانا هندێ نادەت ب پشتڕاستی ڤە ئه و تشت “تەن، ماددە” یێ جوانە دەمێ تو دهێی و دبێژی ئەڤ دارە یا جوانە، ئەرێ تە ژ بەر چ گۆت یا جوانە؟ دبیت تو بێژی ژ بەر کەسکاتییا وێ، ژ بەر فێقی و بەرهەمێ وێ یێ زێدە و خۆش یان مەزنییا وێ… ئەگەر ئەڤە ئەگەر بن، ئه و تە ب درستی هێز و جوانییا وێ نەدیتی یە، ئانکو دڤێت بێژیت جوانی ب ئێک تشت ڤە نە یا گرێدایە. ل نک تە کەسەک گەلەکێ جوانە لێ هەر ئه و کەس “خودانێ وان چاڤان” ل نک کەسەکێ دی چ جوانییێ تێدا نابینیت.
ل چەرخێ 18ێ فەیلەسۆفێ ئەلمانی “بومگارتن 1714-
1762 ز” ئێکەم لێگەڕیانا “ڤەکۆلانا” خۆ ب ناڤێ ( تأملات فی الشعر وفنیته) ل سالا
1753 ز بەلاڤ کر و ب پەیڤا “ئەیستەتیک Aesthetics” بکارئینا بۆ “زانستێ جوانییێ” یان فەلسەفەیا جوانییێ” کو دبێژیت ئەڤ زانستە گرێدایە ب هەستان ڤە، لەورا جاران ناڤێ “زانستێ هەستان” ژی لێ دکەت.
ل ڤێ دوماهییێ ژی بۆ ئێکەم جار د دیرۆکا کورمانجی دا نڤیسکار و مامۆستایێ هێژا “غیاسەدینێ نەقشەبەندی” شییا ب شێوەیەکێ گەلەک سەرنجڕاکێش و جوان خواندنەکا جیاواز و نوو بۆ ڤان بۆچوون، مگرتی و تیۆرێن بەرێ و گەلەکێن دی ژی بکەت و د پەرتووکەکا شاکار دا کۆم ڤە بکەت و پرسەکێ ژی ژ خۆ و مە هەمییان ژی بکەت، ل ژێر ناڤونیشانێن (فەلسەفەیا جوانییێ “ئەیستەتیک” نهێلیزم یان ئەنیگما) کو نڤیسکار د هەر پێنج بەشێن ڤێ پەرتووکێ دا هەول دایە بۆ مە ڕۆن بکەت؛ ئەگەر تە دڤێت جوانییێ بناسی و ببینی” جارێ هونەری و جوانییێ بهێلە” وەکی دەستپێک گەشتەکێ بکە د ناڤ ناخێ خۆدا و کوور هەڕە… دبیت بگەهییە وێ ڕاستییێ ئەڤا جوانی ژێ هاتی و بوویە بنەکۆکا وێ! دبیت ئه و جهێ ڕوحا تە ژێ هاتی ب “پفەکێ” بووی. کا چەوا “سوکرات” دبێژیت: خۆ بناسە!.
نڤیسەر ژی وێ داخوازییێ ژ مە دکەت، چونکی هەر ب وێ “خۆ”یێ دێ گەهییە “خۆیاتیا” جوانییێ، هەر ب ڕێکا ڤێ جوانییێ یان “هونەری” ب گشتی گەلەک جاران بابەتێن دی یێن ڤەشارتی ئاشکەرا بووینە، کا چاوا مەلایێ جزیری “1570- 1640″ ز هەمی هەولێن خۆ داینە کو نە ب تنێ ب زمانەکی، بەلکو ب سێ چار زمانان ڕێکا جوانییێ نیشانی مریدێن ڕێکا ڕاستییێ و عەشقێ بدەت، هەلبەت ب ڕێکا هەلبەستێن خۆ ئانکو “ب جوانییێ بگەهیتە جوانییێ!”.
پشتی خواندەڤان هەر پێنج بەشێن پەرتووکێ ب باشی دخوینیت، بۆ وی/وێ بەرسڤا پرسیارا دەستپێکێ دیار دبیت، (ئەرێ کا جوانی ئەنیگما “لوغزە” یان “نهێلیزمە” هیچگەڕییە؟ ). دبیت Aesthetics هەردو بن یان چ ژ وان نەبن، دبیت ژی ئێک ژ هەردوکان بیت یان ئێک تمامکەرا ئێکێ بیت، تنێ خواندەڤان دێ شێت ڤێ بڕیارێ بدەت کا کیژ بەش ل سەر کیژکی یێ زالترە پشتی ڤی پڕۆژەیی دخوینیت. چونکی نڤیسەر ب خۆ ژی د بۆچوونێن خۆ دا ب پشتبەستن ب ژێدەرێن زانستێ هونەری ڕەخنەیەکا هونەری پێشکێش دکەت و دووماهیێ دبیتە ڤەکۆلان و پرسیارێن گرنگ دەربارەی هونەری و جوانییێ. ل هندەک جهێن ڤێ تیۆرێ “هاڤیبوونەک” ل نک تاکێ خواندەڤان پەیدا دبیت. چێدبیت ل سەدەمێ تێگهەشتنا وی یا نوو بیت یان نە گونجانا وان هزرێن وی ل گەل یێن فێر دبیت بەرامبەر وی جڤاکێ د ناڤدا دژیت، هندەک جاران ژی مرۆڤ هزر دکەت “هەیی و نەیی” ئەزم و هەمی بابەتی تێدگەهم و جوانییێ ب باشی و ڕۆنی دشێم ب چاڤێ سەری ببینم، ئەڤجا چ “مۆزیک، تابلۆ، مۆزیک و سروشت… هتد” یان هەر تشتەک بیت. دبیت ژی ئەڤە هەمی ژ جوانییا شرۆڤەکرنا نڤیسکارێ چەلەنگ بیت و بابەت هندی شییایە ب ساناهی کرییە.
ئێکەم پەرتووکا کورمانجی ب ڤی بابەتێ گرنگ دهێتە نڤیسین (فەلسەفەیا جوانییێ) ڕاستی پێنگاڤەکا هەرەمەزن بوو مامۆستا “غیاسەدینێ نەقشەبەندی” هاڤێتی و ئەڤ شاکارە بۆ ملەتێ خۆ یێ کورد و هەمی خواندەڤانان پێشکێش کری و ئینایە هەبوونێ، ئەگەر ئەڤ پەرتووکە ب زمانەکێ دی با، دبیت هەمی کەسان ئه و زەوق و دەم نەبا دووڤچوونێ بۆ بکەن ئەگەر بابەت چەند یێ گرنگ ژی با، لێ ئەڤە ب زمانێ مە یێ دایکێ “زمانێ کوردی” یا هاتی نڤیسین. ئانکو هەر کەس د شیان دایە مفای ژێ ببینیت ژ بەر سادەیی و زمانێ وێ یێ خۆش، هەلبەت ئەڤە چانسەکێ دی ددەت خواندەڤانێ دەڤەرێ، دا چاڤێن وی ب ڤی بابەتێ گرنگێ “ژیانێ” ژی ڤەببن، لەورا هیڤیدارین پتر خەم ژ ڤی بابەتی “ژ ڤی بەرهەمێ شاکار” بهێتە خوارن و ب هەر ڕێکەکا هەبیت بەرێ خواندەڤانی پیچەکێ بدەینە ڤێ زەحمەت و ماندیبوونا سالان یا نڤیسەری دیتی کو پتر ژ 160 ژێدەرێن جوداجودا تێکڤەداینە و شەربەتا وان بۆ مە ب جوانی ل سەر جوانییێ پێشکێش کرییە.
[1]