دیدار، نیوار محەمەد سەلیم:
بێکەس بریفکانی، ڕێڤەبەرێ ڕێڤەبەریا شوونوار و کەلەپۆرێن دهۆکێ د دیدارەکێ دا بۆ ڕۆژناما ئەڤرۆ بەحس ل ڕەوشا شوونوواران ل پارێزگەها دهۆکێ و ڤەدیتنێن وان یێن نوو دکەت و ددەتە زانین ژی کو ژمارەکا زۆرا یا جهێن شوونوواری پێدڤی ب پاراستنێ و زێرەڤانیێ نە. ئاماژێ ب وێ چەندێ ژی ددەت کو ژمارەکا زۆر یا پارچێن شوونوواری یێن پارێزگەها دهۆکێ ل بەغدانە و ب گۆرەیی قانوونا شوونوواران دڤێت بۆ دهۆکێ بهێنە ڤەگەراندن.
ئەڤرۆ: نها هوون کار ل سەر چ دکەن و نووترین ڤەدیتنێن هەوە چنە؟
د. بێکەس بریفکانی: یا خۆیایە چوار تیمێن بیانی ل سنورێ پارێزگەها دهۆکێ کار دکەن. دو ل زانینگەها ئودینی یا ئیتالی. ئێک ژ وان ل گرێ ئاسنگەران کار دکر ل لایێ بەردەرەش. ئێکێ دژی ل جویا فەیدیێ سەر ب قەزا سێمێل و خنس و شیف ئاشا ژی سەر ب قەزا شێخان.
د هەمان دەم دا، دو زانکۆیێن ئەلمانی ژی ل گەل مە کار دکرن، ژ زانکۆیا توبنگن ل گرێ باستکێ و زانکۆیا فرایبۆرگ ل گرێ موقبلێ کو دکەڤیتە ناڤ سنورێ فروکخانا دهۆک یا نێڤدەولەتی. ئەنجامێن ڤان هەلکولینێن شوونوواری یێن ئێک جه ب تنێ یێن هاتینە ڕاگەهاندن، یێن دژی ل ڤان نێزیکان ب ئانەهیا خودێ دێ هێنە ڕاگەهاندن. یا ل گەل زانکۆیا ئودن یا ئیتالی 12 نەخشێن نکراندی بوون ل سەر بەری، 10 پێشتر هاتبوونە ڕاگەهاندن و نها ژی دو هاتنە ڕاگەهاندن. ئەڤ نەخشێن نکراندی نێزیکی پێنج مەتران د درێژن و نێزیکی 1.50م هەتا 1.60م د بلندن. وێنێ حەفت خوداوەندان ل گەل دو پاشاهان ل سەر هاتینە چێکرن. ئەڤە ل سەر جویا فەیدیێ هاتینە چێکرن کو درێژاهیا وێ نەه کیلۆمەترن. سەروکانی ژی هاتیە دیتن. بۆ مەرەما چاندنێ مفا ژ ڤێ جویێ دهاتە دیتن. هەردیسان ل گەل ڤێ زانینگەهێ مە مەزنترین کارگەها چێکرنا شەرابێ ڤەدیت کو دکەڤیتە گوندێ خەنس یێ کەڤن بەرامبەر گوندێ خەنس یێ نها کو دکەڤیتە باکوورێ میزوبۆتامیا و مێژوویا وێ بۆ بەری
2700 سالان دزڤریت.
نها ژی ئەم کار ل گەل ڕێکخراوا ئەکتت یا فرەنسی دکەین کو کارێ سەخبێرکرنا جهێ شوونوواری یێ خەنس دکەت و یا بەردەوامە و دێ بۆ ماوێ دو هەیڤان یا بەردەوام بیت. ڕۆژانە 140 کرێکار ل وێرێ کار دکەن. ژ لایەکێ دی ڤە زانکۆیا کۆلۆمپیا یا ئەمریکا کارێ نووژەنکرنا دەرگەهێ بادینان ل ئامێدیێ دکەت. ئەڤ سالە ب تنێ ئامادەکاری و دێکیۆمێنتکرنا بەرایە. ل سالا بهێت ژ هەیڤا گولانێ و پێڤە دێ کارێ نووژەنکرنێ دەست پێ کەت. ل قشلا ئاکرێ ژی ب کۆژمێ
1660 ملیۆن دیناران کارێ نووژەنکرنێ دهێتە کرن کو وەزارەتا باژێرڤانیان ئەڤ کۆژمە تەرخانکریە.
رێکخراوا یونسکۆ یا تایبەت ب شوونووران کو بۆ جارا ئێکێ یە دێ ل پارێزگەها دهۆکێ کار کەت ل گەل ڕێکخراوا کار و ئێکەتیا ئورۆپی ب هەڤپشکی ل گەل ڕێڤەبەریا شوونووار و کەلەپۆرێن دهۆکێ دێ ڕابن ب سەخبێرکرن و نووژەنکرنا شکەفتا چار ستین و ل شکەفتا چار ستین ژی ڕێ بگەهینن کێلیا شەدا و کێلیا شەدا ژی شوونووارێن وێ نووژەن بکەن.
ئەڤرۆ: زێدەتر گازندا وێ چەندێ دهێتە کرن کو گرنگی ب شوونووران ناهێتە دان، هوون ئەگەران بۆ چ د ڤەگەرینن؟
د. بێکەس بریفکانی: ئەڤە بۆ چەند ئەگەران دڤەگەریت. ئەگەرێ سەرەکی ئه و بوویە کو پشتی داعش هاتی و کاودانێن ئابووری ب سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتین، ئەگەر بوویە، گەلەک جهان پێدڤی ب نووژەنکرنێ هەیە، ئەم نەشێین. ئەگەرێ دویێ ژی ئەوە کو سنورێ پارێزگەها دهۆکێ زێدەتری دو هزار جهێن شوونوواری یێن هەین. چاڤدێریکرن و سەخبێریکرنا هند جه و دەڤەرێن شوونوواری کارەکێ ب ساناهی نینە. مە ژی وەکو قانوونا شوونوواران هەتا نها مە زێرەڤانێن شوونوواری نینن. چو ب قانوونەکا نوو یان ژی ب ڕێنما ژ لایێ وەزارەتا ناڤخۆ ڤە کارەکێ ژ ڤی ڕەنگی بۆ مە بهێتە کرن.
ئەڤرۆ: هوون دبێژن هەکە پاسەوانێن شوونوواری بهێنە دانان، دێ هند هێنە دانان شوونووار هەموو پێ د پاراستی بن؟
د. بێکەس بریفکانی: دبیت ئێک بێژیت ئەڤ هەموو جهێن شوونوواری گەلەکن، لێ د ڕاستی بۆ ڤان هەموو جهێن شوونوواری مە زێرەڤانێن شوونوواری نەڤێن. گەلەک جهێن هەین پێدڤی ب پاراستنێ نینن، هندەک جهیَُن گرنگ و بەرچاڤ یێن هەین و دشیان دایە زیان بگەهیتێ، ژ بەر هندێ ئەم جه ب تنێ پێدڤی ب پاراستنێ نە، یا دژی دڤێت خەلکێ مە ژی ڕەوشەنبیریا شوونوواران هەبیت دا کو ئەڤ شوونووارە بهێنە پاراستن.
ئەڤرۆ: هەکە ژمارەکا دەستنیشانکری یا پاسەوانان بێژین، دهۆک پێدڤی چەند پاسەوانێن شوونوواری یە؟
د. بێکەس بریفکانی: نەشێم ب ژمارە دەست نیشان کەم بەلێ نێزیکی 300 جهان هەنە کو پێدڤی ب پاراستنێ نە. مە هەماهەنگیەکا باش ل گەل ئاسایش و موختارێن گوندان هەیە، هەردەما کەسەکێ بیانی دچیتە گوندەکی موختار ئاگەهداریا مە یان ئاسایشێ دکەت کو کەسەکی سەرەدانا جهەکێ شوونوواری یا کری، هندەک کەس ب مەرەما گەشتیاری دهێن و هندەک کەسان ژی دڤێت تێکدانێ بکەن.
ئەڤرۆ: دێ چاوان شێین پاراستنا شوونوواران کەین، ب تایبەت هندەک کەس دژاتیا پەیکەران دکەن و نەڤێت ب هێلن؟
د. بێکەس بریفکانی: پێنگاڤا ئێکێ یا مە ئەڤ سالە هاڤێتی، مە چەندین کور و سمینار ل گەل چەندین سەنتەرێن ڕەوشەنبیری کرن، بۆ نمۆنە ئەڤ جهێ شوونوواری یێ ل فەیدیێ هاتیە دیتن، مە جڤاک کرە سێ چین، کەسانێن دان عەمر و ڕەوشەنبیر و زارۆک ژی و مە گرنگیا جهێن شوونوواری و وی شوونوواری بۆ بەحس کر، پاشان ژی ل ئەڤ جهێن شوونووار لێ هاتینە دیتن مە قوتابیێن سەرەتایی برینە سەر وان جهان و تێگەهاندن، دەما ئەڤ زارۆیە مەزن دبن، دێ هەست ب گرنگی و پاراستنا ڤان شوونوواران دەن. هندەک پرۆشور ژی هاتینە چێکرن و ل سەر هەموو تەخا دێ هێنە بەلاڤکرن دا کو هشیاری پتر دروست ببیت.
ئەڤرۆ: هاندان بۆ گەشتوگۆزارا شوونوواری چو هاتیە کرن یان چ بهێتە کرن باشە؟
د. بێکەس بریفکانی: پێشتر د قانوونا شوونوواران دا، ڕێ نەدهاتە دان جهێن شوونوواری ببنە پرۆژێن وەبەرهێنانێ، بەلێ نها ب خۆشحالی ڤە د قانوونا نوو دا ڕێ دایە وەبەرهێنەران کار ل سەر بکەن، بەلێ پێدڤی ب هندەک ڕێنمایانە دا ئه و جهە بهێنە پاراستن. ژ لایەکێ دی ڤە مە پرۆشورەک چێکریە و دێ ل سەر دامودەزگەهێن میری و زانکۆ و قوتابخانا و وان کەسێن سەرەدانا موزەخانێ دکەن بەلاڤ کەین. دیتنا مە ئەوە کو هەر کەسێ پروشورەکی ل گەل خوە دبەت، دێ کەسەکێ دی بۆ جهێن شوونوواری ڕاکێشیت. مە هەماهەنگی ل گەل ڕێڤەبەریا گشتی یا گەشتوگۆزارێ ژی کریە کو سالا بهێت هەر گەشتیارەکێ بهێت سەرەدانا هەر جهەکێ گەشتیاری بکەت، نەچار بکەن سەرەدانا جهەکێ شوونوواری ژی بکەت. ل پاشەرۆژێ ژی مە پلانەکا گەلەک باش هەیە کو ل گەل زانکۆیا ئودینی یا ئیتالی پارکەکا ئاکیولۆژی دروست بکەین لایەنێن کەیفێ و شوونوواری تێدا بن ل سەر ڕووبەرێ سێ هزار کیلۆمەترایە ل هەر ئێک ژ خەنس و جەروانە و شکەفتا هەلامەتا، مە ل بەرە بکەینە جهەکێ گەشتوگۆزاری.
ئەڤرۆ: دهێتە گۆتن کو جهێن شوونوواری هاتینە دزین؟
د. بێکەس بریفکانی: بێژین دزین ئەڤ گۆتنە یا خەلەتە، بۆ نموونە جهەکێ شوونوواری دەما ڤەدیتنەکێ دکەین هەتا پارچە شوونووارەکی دبینین ئەم پێنج هەتا شەش سالان دمینین هەتا شوونووارەکی پشت ڕاست دبین. مەرەما وان نە دزینا ڤان شوونووارایە، مەرەما وان تێکدانا ڤان جهێن شوونوواری یە. بۆ نمۆنە ئەڤ خەلکێ دەوروبەرێن مە دێ ڕابن نەخشەکی یان هێمایەکی چێکەن، بۆ نموونە دێ بێژین شکەفتا گوندکی ل ئاکرێ گەفترین شوونووارێ نکراندی یە ل دەڤەرێ بۆ
2600 سالان بەری نها د ڤەگەریت. خەلک ڕابوویە ب تی ئێن تی و گولەیان بزاڤا شکاندنا چیایی کریە، یا ئاشکەرایە زێر د ناڤ چیایی دا ناهێتە ڤەشارتن، بەلێ مەرەما وان ژناڤبرنا وی شوونوواری بوویە. نەشێم ژی بێژم ب تەمامی نینە، بەلێ یا هەی ژی، بەلێ ئاسایش گەلەک یا هاریکارە و هەتا ڕادەکی شیاینە ڤی بابەتی کونترۆل بکەین.
ئەڤرۆ: پارچێن شوونوواری یێن دهۆکێ هەنە ل جهەکی بن و بزاڤێ بکەن ب ڤەگەرینن یان نەشێن ب ڤەگەرینن؟
د. بێکەس بریفکانی: پارچێن گرنگ یێن شوونوواری یێن هەین ل موزەخانا بەغدا و عەمبارا وێ د هەلگرتی نە، بۆ نمۆنە منارا مزگەفتا ئامێدیێ یان دەرگەهێ ئامێدیێ یێ دارایی، مە پتری 700 پارچێن شوونوواری د عەمبارا موزەخانا بەغدا دا، یێن هەین، مە پلان هەنە کو بزاڤێ بکەین وان پارچێن شوونوواری ڤەگەرینین، بەلێ کارەکێ ب ساناهی نینە، هەر چەندە ل دووڤ قانوونا شوونوواران نابیت ئەڤ پارچە ل بەغدا بن و پێدڤیە ئەڤان پارچان ب ڤەگەریننن. دڤێت حوکمەتا مە ژی بزاڤێن خوە چڕ کەت بۆ ڤەگەراندنا وان پارچە شوونوواران هەر چنە بیت ئەڤێن ل عەمبارێ هاتینە ڕاگرتن.
ئەڤرۆ: ئەڤان مرۆڤێن ل ڤان دەڤەران ژیایی زێدەتر گرنگی ب چ دایە؟
د. بێکەس بریفکانی: ئەڤان مرۆڤێن ل ڤێرە ژیاین گرنگی ب هەموو وارێن ژیانێ دایە، بەلێ ژ هەموویان زێدەتر گرنگی ب چاندنێ دایە و پاشان ژی ئاڤێ، ئەڤە سەرەرایی وێ چەندێ کو گرنگیەکا تایبەت ب بیاسازیێ دایە ژ بەر کو بنگەهەکێ سەرەکی یێ هاتنوچوونێ بوویە.
[1]