سالڤەگەرا 76ێ يا دامەزراندنا #پارتى ديمۆکراتى کوردستان# دا، يا هەڤدەمە ل گەل بەردەواميا داخستنا سياسى ل ئيراقێ و دەنگۆيێن پاشئێخستنا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ کوردستانێ يێن ئەڤ سالە، ئەرێ ديتن و پلانێن پارتى بۆ دەربازبوونێ ژ کێشەيێن ل سەر ئاستێ ئيراقێ و هەرێما کوردستانێ چنە؟ بەرهەڤکاريێن پارتى بۆ کۆنگرەيێ بهێت چنە؟ وێستگەهێن ديرۆکێ يێن پەيدابوونا هزرا نەتەوەيى يا کوردى چنە؟ ڕۆلێ حزبا هيوا د پێشڤەبرنا هزرا نەتەوەيى يا کوردى دا چ بوو؟ پارتى چەوا هاتە دامەزراندن؟ ئاراستەيێ سياسى و ناسنامەيا حزبێ و ئارمانجێن وێ چنە؟ پارتى د چ ڕەوش دا دبۆريت؟
پارتى د چ ڕەوش دا یە؟
هەڤدەم ل گەل سالڤەگەڕا 76 ساليا دامەرزاندنا پارتى ديمۆکراتى کوردستان، چاڤدێرەکێ سياسى بەحس ل ڕەوشا نوکە يا پارتى ل سەر ئاستێن ناڤخۆيى، کوردستانى و ئيراقى دکەت و ئاماژەيێ‌ ددەتە بەرهەڤکاريێن کۆنگرەيێ حزبێ و پلان و ستراتيژيەتا حزبێ د قووناغا بهێت دا.
خالد ئەحمەد چاڤدێرێ سياسى ل دۆر ديتنگەها پارتى بۆ کێشەيێن ئيراقێ بۆ گاڤ نيوز ديارکر؛ پارتی د ئیراقێ دا فاکتەرێ ئاڤاکەرە و ل سەر هێلەکا ڕاست و دروست و زەلال کار دکەت کو دەستوور لێڤەگەڕێ چارەسەریێ بیت و هەڤپشکى، پشکدارى و وەکهەڤی بنەمایێ ڕێککەفتی بیت، نوکە پارتی ب حوکمێ سیاسەتا وێ یا پشتەڤان بۆ پاراستنا پرۆسێسا دیمۆکراسی و دەستهەلاتا یاسایى و دژایەتیکرنا گرۆپێن تیرۆرستی و نەهجێ خۆسەپاندنی، بەردەوام پارتی ل بن هێرش و فشارێن وان دایە و بەربەستێن مەزن ل کەرکووک و بەغدا و نەینەوا بۆ دروست دکەن.
ناڤهاتى ديار ژى کر؛ پارتی دناڤ ڤان هەلومەرجێن سیاسی و کارگێری یێن ئالۆز یێن ئیراقێ، ب چ ڕەنگان ئامادە نەبوویە موساوەمەيێ ل سەر مافێن خەلکێ ئیراقێ و کوردستانێ یێن سیاسی و دەستووری بکەت و بەروڤاژی پتر ل سەر پاراستنا مافێن هەمی پێکهاتەيان ڕژد بوویە.
خالد ئەحمەد ل دۆر ڕەوشا ناڤخۆيى يا پارتى و ڕێکخستنێ د قووناغا ئەڤرۆ دا خۆياکر؛ ژ لایێ ڕێکخستن و کارێن جەوماوەرى ڤە، هەڤالێن مە د کاودانەکێ ب زەحمەت دا ل دەڤەرێن ئیراقێ کار دکەن و گەفێن بەردەوام ل سەر هەنە، بەلێ ژ لایێ جەماوەری ڤە، بەردەوام پشتەڤانێن پارتی د گەشەيێ دا نە و پارتی ب فریادەرس دزانن بۆ ڕەوشا خۆ، لەوما دەنگێن پارتی د هەمی هەلبژارتنان دا د گەشەيێ دا نە.
سەبارەت ڕەوشا ل هەرێما کوردستانێ و ڕێکخستنێن پارتى و داخوازيێن ئۆرگانان ئاشکرا کر؛ ل سەر ئاستێ ناڤخۆ يێ هەرێمێ، پارتى ل گەل گوهۆڕین و پێشڤەچوونا د سیستەم و ژیانا خەلکی دا، ب لەز و ئێکسەر پارتی ژ بۆ گرێدانا پرا ڕێکخستن و پەیوەندیێن خۆ دگەل جەماوەر و ئورگانێن جەماوەری و کارگێری، پارتی پێدڤی ب ئامرازێن سەردەم و نوی و سیستەمێن پێشکەفتی ژ بۆ کارکرن و ئیدارەکرنا ئورگانێن خۆ یێن پارتایەتی هەیە.
ناڤهاتى گۆت ژى دیسان پارتى پێدڤی ب تەکنیک و ئامرازێن گونجایتر ژ بۆ باشتر ڕێکخستا هەوێن هەلبژارتنان و گەهشتن ب دەنگدەری هەیە.
ل دۆر کۆنگرەيێ بهێت يێ پارتى ديارکر؛ ئەڤ کونگرەيە د دەمەکێ هەستیار و پێدڤی دا هاتیە کو پارتی ژ لایێ میکانیزمێن کاری خۆ ل گەل سەردەمی باشتر بگونجینیت و ل ئاستێ بەرپرسیارەتیا خۆ یا سیاسی و نیشتمانی و دیمۆکراسی دا بیت ل قووناغا داهاتی.
گۆت ژى ئەم د چاڤەرێى قووناغا ئەنجامدانا کۆنفرانسێن لیژنەيێن ناوچەيان داینە ل ڤان نێزیکان دەستپێبکەن بۆ هەلبژارتنا نوینەرێن کۆنگرەى ب ئاوايەکێ دیمۆکراسی و مەدەنی و کار بوو بەرهەڤکرنا هەمی پێدڤيێن کۆنگرەی دهێنە کرن کو کۆنگرەيەکێ نموونە بیت و ل ئاستێ سەنگ و پێگەهێ پارتی بیت.
پارتى د قووناغا ئەڤرۆ دا، ب 31 کورسيێن پەرلەمانى بزاڤێ دکەت ل سەر ئاستێ ئيراقێ پێگەهێ خۆ بکاربينيت و ديتنگەها خۆ بۆ کێشەيێن ئيراقێ بەرجەستە بکەت.
ل گۆرەى زانياريێن گاڤ؛ پارتى ژ بۆ دەرکەفتنا ئيراقێ ژ داخستنا سياسى و ب دويماهيک ئينانا قەيرانا سياسى د سەرەدانا ڕۆژا ئێکشەمبيێ يا هادى ئەلعامرى سەرۆکێ هەڤپەيمايا فەتح بۆ هەولێرێ دا ديتنگەها خۆ بۆ چارەسەريا قەيرانا سياسى دايە هادى ئەلعامرى و وى ژى ژ لايێ خۆڤە ل ئێڤاريا ئەڤرۆ دوشەمبيێ سەرکردەيێن چارچووڤەيێ هەماهەنگيێ ل مالا خۆ کۆمکرينە.
هەر ل گۆرەى وان زانياريان؛ سەرەدانا هادى ئەلعامرى بۆ هەرێما کوردستانێ، گۆتوبێژێن چارەسەرکرنا قەيرانا سياسى و دەرئەنجامێن ديدارێن عامرى ل گەل سەرکردەيێن کورد تەوەرێ سەرەکى يێ ڕوينشتنا ئەڤرۆ يا هێزێن چارچووڤەيێ هەماهەنگيێ يە‌.
هادى ئەلعامرى ل هەولێرێ ب سەرکردەيێن کورد ڕا ڕاگەهاند بوو کو هەر بڕيارەيەکا گرێداى هەلوەشاندنا پەرلەمانى و ئەنجامدانا هەلبژارتنێن بەروەخت پێدڤى ب کۆدەنگيا نيشتيمانى و ڕێککەفتنێ هەيە.
ژ بەرى نوکە ژمارەيەکا ناکۆکيان دناڤبەرا هادى ئەلعامرى و نورى ئەلمالکى دا پەيدابووينە و ژمارەيەکا سەرکردەيێن چارچووڤەيێ هەماهەنگيێ ژ بەربژارکرنا محەمەد شياع ئەلسۆدانى بۆ پۆستێ سەرۆکوەزيرێ ئيراقێ کو کەسەکێ نزيکە ژ مالکى د دلگرانن و هێزێن کوردى و سونى د ڤى دەمى دا لڤينێن عامرى بۆ پاشڤەبرنا نورى ئەلمالکى ژ هندەک داخوازيێن وى بکاردئينن.
پارتى د دويماهيک هەلبژارتنێن پەرلەمانێ ئيراقێ دا کو ل ئوکتۆبەرا سالا 2021 هاتبوونە کرن شيا ب 31 کورسيان ببيتە هێزا کوردى يا ئێکێ ل سەر ئاستێ ئيراقێ و کورسيێن خۆ ب هەڤبەر‌کرن ل گەل هەلبژارتنێن سالا 2018 ب پێنج کورسيان زێدەکرن، لێ ژ بەر ڕەوشا سياسى ل ئيراقێ و نەلێکيێن سياسى تا نوکە ڕوينشتنا هەلبژارتنا سەرۆککۆمارى ژ بەر پەيدانەبوونا نيسابا ياسايى نەهاتيە گرێدان و حکومەتا نوى يا ئيراقێ نەهاتيە پێکئينان هەروەسا ژ بەر خۆنيشاندانێن نەرازيبوونێ و ب تايبەت يێن ڕەوتێ سەدر و چارچووڤەيێ هەماهەنگيێ دەرگەهێ پەرلەمانێ ئيراقێ هاتيە گرتن، ژ لايەکێ دى ڤە، خۆڤەکێشانا ڕەوتێ سەدر ئێک ژ هەڤپەيمانێن پارتى د هەڤپەيمانيا ڕزگاريا نيشتيمانى دا ژ پرۆسێسا سياسى ڕەوش پتر بەر ب ئالۆزيێ ڤە بر.
هەروەسا پارتى د هەلبژارتنێن پەرلەمانێ ئيراقێ و يێن پەرلەمانێ کوردستانێ ل سالا 2018 دا، شيابوو ببيتە حزبا ئێکێ ل سەر ئاستێ ئيراقێ ب بدەستڤەئينانا 26 کورسيکان و حزبا ئێکێ ل سەر ئاستێ هەرێما کورستانێ ژى ب بدەستڤەئينانا 45 کورسيکان.
دەستپێکێن بزاڤا نەتەوەيى يا کوردى ل ئيراقێ
پشتى ب دويماهيک هاتنا شەڕێ جيهانێ يێ ئێکێ و هەڕفتنا ئيمپراتۆريا عوسمانى، گەلێ کورد ئێک ژ وان گەلان بوو يێن کو خەون ب ئازاديێ ڤە دديتن، ل وى دەمى کوردستانا باشوور هەمى سەر ب ويلايەتا مويسل ڤە بوو.
پەيمانا سيڤەر يا سالا 1920 هيڤيەک دا گەلێ کورد دەمێ د ماددەيێ 64 دا ئاماژە دايە مافێ کوردان بۆ سەربەخۆبوونێ و پێگيرکرنا تورکيا کو داگيڕانان د ڤى وارى دا بکەت.
ل وى دەمى، بريتانيا و تورکيا هەڤڕکيەکا مەزن ل سەر دەڤەرێن کوردان ل ئيراقێ دکرن، ب تايبەت پشتى ڕێژەيێن مەزن يێن پەترۆلێ ل کێلگەهێن باباگڕگڕ ل کەرکووکێ هاتينە ديتن و بەرهەمئينان.
لێ د پەيمانا لوزان يا سالا 1923 دا، چ هيڤيێن کوردان بۆ گەهشتنێ ب مافێن خۆ نەمان پشتى وەلاتێن هەڤپەيمان ژ وان مافێن بۆ کوردان د پەيمانا سيڤەر دا هاتين، لێڤەبووين.
دامەزراندنا حزبا هيوا (1938-1946)
حزبا هيوا ڕۆلەکێ کارتێکەر د بزاڤا ڕزگاريخوازا کوردى دا هەبوو و درێژەپێدانەک بوو ژ بۆ قووناغێن ژبەرى خۆ. دەستپێکێن پەيدابوونا حزبا هيوا بۆ کۆمەلا دارگەر ئەوا کو ل سالا 1937 ژ لايێ هندەک قوتابيێن کورد ڤە ل کەرکووکێ هاتيە دامەزراندن، ڤەدگەڕيت. ژ گرنگترين ئارمانجێن دارگەر، ئێکگرتنا پارچەيێن کوردستانێ بوو کو د ڕێککەفتنا سايکس بيکۆ ل سالا 1916 دا کوردستان هاتبوو پارچەکرن. ئارمانجا دى يا ڤێ کۆمەلێ نەهێلانا ستەمێ بوو ل سەر کوردان د وان وەلاتێن کوردستان ل سەر دابەشبووى دا.
د سالێن 1937-1938 دا، ئەڤ کۆمەلە بەرفرەﮪ بوو و ئێدى ژبلى قۆتابيان تەخێن دى يێن جڤاکى ژى گەهشتنێ. د کۆنگرەيەکێ دا ل کەرکووکێ ل سالا 1938 بڕيار هاتە دان کو کۆمەلە ببيتە حزب و ب ئاوايەکێ نهێنى کارێ خۆ بکەت و ناڤێ وێ بوو حزبا هيوا و ڕەفيق حلمى وەک سەرۆکێ حزبێ هاتە هەلبژارتن.
ژ گرنگترين ئارمانجێن حزبا هيوا بدەستڤەئينانا حوکمێ زاتى و مافێن نەتەوەيى يێن کوردان بوو. هيوا حزبەکا نەتەوەيى يا کوردى بوو و ڕۆلەکێ کارتێکەر د بەلاڤکرنا هزرا نەتەوەيى يا کوردى دا گێڕا بوو. هەروەسا ژ گرنگترين هەلويستێن نەتەوەيى يێن هيوا پشتەڤانيا وان بوو ژ بۆ سەرهلدانا مەلا مستەفا بارزانى ل 1943 تا 1945 هەرچەندە بارزانى نە ئەندام بوو تێدا.
ل دەمێ سەرهلدانا بارزان ب سەرکێشيا مەلا مستەفا بارزانى، ڕەفيق حلمى بەرەڤ ڕەواندوزێ ڤە دچيت و ژ ئەندامێن حزبێ ل وێرێ دخوازيت کو پارەى و چەکى بۆ سەرهلدانا بارزان کۆمبکەن هەروەسا ئەندامێن حزبێ ل کەرکووکێ پارە و چەک بۆ شۆرەشگێران ل بارزان ڤرێکرن.
ل وى دەمى حکومەتا شاهنشينى ل ئيراقێ هەروەسا بريتانيا زانين کو ئەڤا ڕويددەت نە ياخيبوونەکا عەشيرەتگەرييە بەلکو بزاڤەکا نەتەوەيى يا چەکدارە و حزبەکا ڕێکخستى پشتەڤانيا وێ دکەت.
هژمارەيەکا ئەگەران پاشى بوونە ئەگەرێ ژناڤچوونا حزبا هيوا ل سالا 1946. پەيدابوونا هزر و ئاراستە و بالێن ژێکجودا، ب تايبەتى دابەشبوونا ئەندامێن وێ ل سەر دو بالێن ڕاستره و و چەپره و ژ ئەگەرێن سەرەکى بوو.
پارتى ديمۆکراتى کوردستان چەوا هاتە دامەزراندن؟
پارتى ديمۆکراتى کوردستان حزبەکا سياسيە ل کوردستانا ئيراقێ کو ل 16ى تەباخا سالا 1946 ل سەر دەستێ مەلا موستەفا بارزانى هاتيە دامەزراندن. ل دەستپێکێ ناڤێ وێ پارتا ديمۆکراتى کوردى بوو لێ د کۆنگرەيێ سيێ دا يێ کو ل 16 کانوينا دوێ يا سالا 1953 ل کەرکووکێ هاتيە لدارخستن، ناڤێ پارتێ ژ بۆ پارتى ديمۆکراتى کوردستان هاتە گوهۆرين.
ل سالا 1946 مەلا موستەفا بارزانى ل گەل هژمارەيەکا ئەفسەر و ڕەوشەنبيران دەمێ ل کۆمارا مهاباد بووى، هزرا دامەزراندنا پارتى ديمۆکراتى کوردستان بۆ داکۆکيکرنێ ژ مافێن گەلێ کورد و ديموکراتيزەکرنا ئيراقێ بۆ وى پەيدابوو.
دەمێ مەلا موستەفا بارزانى ل سالێن 1947 تاکو 1958 ل ئێکەتيا سۆڤيەت بووى، وەک باليۆزێ گەلێ کورد ل دەرڤە بوو و پەيوەنديێن باش ل گەل چەند وەلات و ڕێبەرێن جيهانى يێن وى سەردەمى و ب تايبەت ل گەل وەلاتێن جيهانا سيێ و بێلايەن ئاڤاکربوون.
بارزانى ل وى دەمى ژبلى کو فەرماندەيەکێ لەشکەرى يێ کورد بوو، کەسەکێ دپلۆماتکار ژى بوو. هەروەسا د دەمێ شۆرەشا ئيلۆنێ دا، بارزانى ڕۆلەکێ کارتێکەر د ئاشتبوونێ دناڤبەرا عەشيرەتان دا هەبوو، ئانکۆ کەسەکێ جڤاکى ژى بوو.
رێککەفتنا 11ى ئادارێ و کۆنگرەيێن حزبێ
رێککەفتنا 11ى ئادارا 1970 ب ئێک ژ دەستکەفتێن سياسى و نەتەوەيى يێن گرنگ بۆ کوردان دهێتە هژمارتن.
د ڤێ ڕێککەفتنێ دا، بۆ جارا ئێکێ دانپێدان ب مافێ خۆرێڤەبرنێ بۆ کوردان هاتە دان ژ بەرى کو ڕێککەفتنا خيانەتکاريا جەزائير دناڤبەرا ئيراق و ئيرانێ دا ل سالا 1975 گۆرزەکێ بوەشينيتە‌ بزاڤا سياسى يا کوردى.
بەرخۆدانا کوردان ل ئيراقێ، سەرەراى وان تاوان و جينۆسايدێن ئيراقێ ل دژى کوردان وەک ئەنفال، کيمياباران و تەعريبکرنێ ئەنجامداين، بەردەوام بوو تا کو کورد بووينە خۆدان پەرلەمان و حکومەتەکا کوردى ل سالا 1992 و مافێ خۆرێڤەبرنێ وەرگرتين.
پارتى ديمۆکراتى کوردستان تا نها 13 کۆنگرە گێڕاينە، د کۆنگرەيێ 9 دا کو ل 4 چريا ئێکێ يا 1979 هاتبوو لدارخستن، سەرۆک مەسعوود بارزانى ب تێکرايا دەنگان وەک سەرۆکێ حزبێ پشتى وەغەرکرنا مەلا مستەفا بارزانى هاتە هەلبژارتن.
پێناسە و ئاراستەيێ سياسى يێ حزبێ
پارتى ديمۆکراتى کوردستان حزبەکا ديمۆکراسى يا نيشتيمانى يە، ئاراستەيێ وێ يێ هزرى ليبرالى يە، پارتەکا ڕاستره و يا نيشتيمانى يا پارێزگارە و باوەرى ب مافێن مرۆڤى، دادپەروەريا جڤاکى و ئازاديا تاکەکەسى هەيە.
پارتى باوەرى ب مافێ چارەنڤيسى بۆ نەتەوەيێ کورد و ديمۆکراسيێ بۆ ئيراقێ هەيە و ڕۆلەکێ کارتێکەر د بنەجهکرنا بنەمايێن ديمۆکراسيێ د ئيراقێ دا هەبوويە، چ د قووناغا خەباتا چەکدارى دا يان د خەباتا مەدەنى دا.
درويشمێن حزبێ يێن سەرەکى ژى ژ نويکرن، دادپەروەرى و پێکڤەژيان پێکدهێن.
ئارمانجێن حزبێ چنە؟
هەر ژ دامەزراندنا پارتى ديمۆکراتى کوردستان، پارتى هژمارەيەکا ئارمانجان ل سەر ئاستێن نەتەوەيى، نيشتيمانى، هەرێمايەتى و نێڤدەولەتى هەبووينە.
ل سەر ئاستێ نەتەوەيى، گرنگترين ئارمانجێن حزبێ ژ کارکرن ژ بۆ نێڤدەولەتيکرنا کێشەيا کوردى، بەرگريکرن ژ مافێن کوردان ل سەرانسەرى ئيراقێ و ل پارچەيێن دى يێن کوردستانێ، گەشەپێدان ب هزرا نەتەوەيى يا کوردى و کارکرن د ئاراستەيێ سەربەخۆيى يا نەتەوەيى دا پێکدهێن.
ل سەر ئاستێ نيشتيمانى ژى، کارکرن ژ بۆ دامەزراندنا جڤاکەکێ مەدەنى کو قانوون تێدا سەروەر بيت، چەسپاندنا سيستەمێ ديمۆکراسى يێ پەرلەمانى ل ئيراقێ، کارکرن ژ بۆ چارەکرنا کێشەيێن دناڤبەرا هەرێمێ و حکومەتا فيدرالى دا، هەروەسا گرەنتيا بەشداريا کوردان د چێکرنا بڕيارا سياسى ل ئيراقێ دا و گرەنتيکرنا مافێن هەمى پێکهاتەيێن ئۆلى و مەزهەبى ژ گرنگترين ئارمانجێن پارتى دهێنە هژمارتن.
ل سەر ئاستێ هەرێمايەتى و نێڤدەولەتى ژى، بهێزکرنا پەيوەنديان دناڤبەرا هەرێمێ و دەولەتێن جيران دا، ڤەکرنا نوينەرايەتيێن هەرێمێ ل وەلاتێن دەرڤە، پێگيريکرن ب ئارمانجێن نەتەوەيێن ئێکگرتى و پرەنسيپێن ديمۆکراسيێ و پشتەڤانيکرنا وەلاتێن دوست و ڕێکخراوێن نێڤدەولەتى ئارمانجێن سەرەکى يێن پارتى نە.[1]