$لایکپەرێسی$
نووسینی: ڕێبەر کوردۆ
ژبەر کو من لایک هەنە، ئانکو ئەز هەمە.
دەما ئەم زارۆک مە یارییەک دکر، مە ب “یارییا خوە ڤەشارتکانێ” ناڤ دکر، هەر کەسەک دا چیتە د بن پەناگەهەکێ ڤە یان جهەکێ بەرزە و خوە ڤەشێریت، یێ شیابا ئەو دیتبا دا سەربکەڤیت. هونەر د ڤێ یارییێ دا ئەو بوو تو ئاشکرا نەبایە، تو هەر مابایە ڤەشارتی، ئەڤ خوەڤەشارتنە ساتەکە یان دیالێکتیکەکا دژەمۆدێرنە یە. د سەردەما مۆدێرنێ دا، مرۆڤ بەردەوام د بن چاڤدێرییا کامیرەیان دا نە، کامیرە و ئالاڤێن سەردەمێن تەکنۆلۆژیایێ بەردەوام چاڤێ وان ل سەر ڕەفتار و ڕابوون و ڕوونشتنێن مرۆڤی نە، واتە د سەردەما مۆدێرنێ دا چ جهەک نینە مرۆڤ خوە بیت و مرۆڤ وان ماسکان بهاڤێژیت یێ ژ بۆ نیشاندانێ و خوەدیارکرنێ ل بەر خوە دکەت. ب واتایەکا دی؛ د جیهانا سەردەم دا چاڤێ یێ دی/ ئەلکترۆنی بەردەوام ل سەر مرۆڤی یە، لەورا ژی مرۆڤ بەردەوام د ڕەوشا خوە نمایشکرنێ دا یە ژ بۆ کو وی ڕازی بکەی و وەکی وی دڤێت تو هەبی. ئەڤە ئەو ڕەوشە یە یا کو دەرووناسێ کەنەدی (ئیفریک گوفمان) ب (ئەز و ماسکێن من) ناڤ دکەت، ئەو دبێژیت: مرۆڤێ سەردەم ئەکتەرەکە ل سەر دەپێ شانۆیا جیهانێ، بەردەوام ل گەل یێ بەرانبەری خوە د نیشاندانێ دا یە. مرۆڤ د ڤێ ڕەوشێ دا چ نینە ژبلی کو ماسکەکی ژ بۆ وی ڕۆلی بگێریت یێ کو “یێ دی” دڤێت. ئەوی کو بریارا باشی و خرابییێ ژی ل سەر مرۆڤی ددەت، هەر جەماوەرە. ئانکو تو وی چاخی دبییە ئەو کەسێ تە دڤێت، دەما ل گۆری حەرامی و حەلالی/ باشی و خرابی و پیڤەرێن جەماوەری داناین ڕەفتارێ بکەیی، ئەگەر نە دێ د پەراوێزێ دا مینی، یان دێ بێ لایک مینی. لەورا یارییا خوەڤەشارتکانێ، یارییەکە یا کو دنیایێ دبەتە بەری چاڤێن ئەلکترۆنی، مرۆڤ د جیهانا مودێرنێ و ئەلکترۆنی دا چەند یێ ئاشکرا بیت پتر هەیە، لێ مرۆڤ د جیهانا خوەڤەشارتکانێ دا چەند یێ ڤەشارتی بیت پتر هەیە.
ب دیتنا من، د ڤی سەردەمێ نیشاندان و ئاشکەرابوونێ دا، هونەر ئەوە مرۆڤ یێ ڤەشارتی بیت، هونەر ئەوە مرۆڤ ژ بۆ یێ دی یێ لایکپەرێس نەژیت، ئەگەر دەستکارییا تێگەهێ جەماوەر بکەین و ژ بۆ لایکپەرێس بگوهەرین، دێ هەمان مەرەمێ ب مە بدەت. مرۆڤێ سەردەم یێ د ناڤ سۆشیال میدیایێ دا نقۆم بوویی، هەر تشتی ژ بۆ زێدەبوونا لایکان دکەت، لایک ئێدی د هەلسەنگاندنا تە دا ڕۆلی دگێرن. تە چەند لایک هەنە، تو هندی!
لەورا ژی تو ب هووری لێ بنێرە، ئەڤرۆ هەر لڤین و ڕەفتار و چالاکییەکا دهێتە کرن ژ بۆ ئێک ئارمانجە، ئەو ژی خوە دەرخستن و نیشاندان. دەما جلکەکێ نوو دکرین، دەما خوارنەکێ دخوین، دەما دچینە گەشتەکێ، خوە دەما ئێکێ نێزیکی مە دمریت ژی، دێ د وێنەیەکی یان ڤیدیۆیەکێ دا بەلاڤ بکەین ئەو ژی ژ بۆ ئارمانجا نیشاندانێ. ئێدی گەهشتییە ئاستەکی دەما ئێک دمریت، ئەم هزر د مرنێ دا ناکەین وەکو پرسەکا هەبوونگەری، بەلکو هەمی هزرەک ژ بۆ وێ یە ئەڤ ڕەحمەتییە دێ چەند فیسبۆکا من ئەکتیڤ بکەتن؟! دەما دچینە گەشتەکێ، هندی چاڤێ کامیرەیا مە مۆبایلێ دبینیت، هند دیمەن و خوەزایی نابینیت، ب تەنێ ژ بۆ لایکان ب تەڤاهی خوە ژ چێژا گەریانێ دوور دکەین، یان ژی دا کو یێ دی ببینیت!، هەڤهزرم ل گەل ئەریک فرۆمی؛ مرۆڤێ سەردەم تێرامان نینە، ژ بەر کو هندی مژوولی دەوروبەرێن خوە یە. مرۆڤێ تێرامانێ بکەت، پێدڤی یە خوە بیت، ئەو ڕۆلی د بەرهەمئینانا خوە دا بگێریت نە کو یێ دی.
مرۆڤێ سەردەم خوە کارڤەدان و هەلویستێن وی ژی د جیهانا سۆشیالێ دا ژ ڕاستییا وی بهێزترن. دەما تشتەک ڕوو ددەت، ئەو ڕوودانە د جیهانا سۆشیالێ دا گەلەک ب گەرمی دهێتە بەرچاڤکرن، لێ دەما دەربازی دۆرهێلی دبیت گەلەک یا سارە. ئاریشەیەکا دی یا مەزن هەیە، ئەو ژی مرۆڤێ “لایکپەرێس” دووری گومانێ یە، هەمی تشتان ب ڕاستی و باوەری وەردگریت. لێ بنێرە، ڤیدیۆیەک دێ هێتە خوار 5 خۆلەکە، هێژ 50 چرکە ژێ دەربازنەبووین، دێ ب سەدان لایک، شێر و کۆمێنت ژ بۆ هێن! ئەڤە ئەو باوەرییا ڕەها یە سەرەدەرییێ ل گەل دکەن. واتە بێی کو تەماشە بکەن کا ب دروستی وێ ڤیدیۆیێ چ گۆتییە یان چ هاتییە نیشاندان. لەورا ژی کەسێ “لایکپەرێس” وەکی گامێشێ ئسپانی هەر پاتەیەکێ سۆر ل جهەکێ ببینیت، دچیت سەرێ خوە لێ ددەت دا کو لایکان ژ بۆ خوە کۆم بکەت! ب واتایەکا دی، هەر بابەتەکێ هەیی مایێ خوە تێ دکەت دا کو فۆکسا لایکان ل سەر خوە دابنیت. د ڤێ هێلێ دا، لایکپەرێس بزاڤی دکەت کێشەیێن ئالۆز یێن خەلکی، ب دلینییەکا سادەیە و ژ پەیڤێن هنگڤینی مشتە، وەکی: دایک ژیانە، نەتەوە، گونەهە، دڤێت یاسا هەبیت.. ڤان پەیڤێن شرین بێی شرۆڤە و ڕەهەند ددەنە خەلکی، هەر تێز و نەرین و شرۆڤەکرنەکا جدی یا هەیی، هەول ددەت ڕەش بکەت، دا کو بەردەوام ڕەواتییێ بدەتە نەرین و شرۆڤەیێن خوە یێن سادە و ب سەرڤە.
لایکپەرێس هەردەم ژ بۆ خوە ب دەرفەت دبینن، سواری پێلا نەرازیبوونا خەلکی ببن و خوە بکەنە ڕۆبن هۆد و ڕزگارکەرێن خەلکی، ژ بۆ کو زوورترین ڕێژەیا خەلکی دەستان ژ بۆ وان بقوتن و دەستقوتان ل ڤیرێ دبیتە زێدەکرنا لایکان. هەر بابەتەکێ هەیی مایێ خوە تێ دکەن، بێی کو بچووکترین ئاگاهی و شرۆڤە ل سەر هەبیت. پرانییا پۆستێن لایکپەرێسان وەکی گێلما گاڤانی نە؛ جاران ل گوندان گاڤانی خوارن چێ نەدکر، دەما ژ گاڤانییێ ڤەگەریابا، دا ئامانەکێ بەت و مال مال گەریێت، هەر مالەک دا جۆرەکێ خوارنێ کەتە ئامانێ وی، ئێک دا برنجێ کەتێ، یێ دی دا ساڤارێ کەتە سەر برنجا وی، یێ دی دا دانقوتێ کەتێ.. کا هەر مالەکێ چ چێکرییە ئەو دکرە ئامانێ وی، کۆمەکا خوارن و کۆمەکا تامان د ئێک ئامان دا، ئەڤجا ل داوییێ ئەو خوارنە وەسا لێ دهات، تاما خوە خوارنەکێ نەدما. لایک پەرێس ژی بزاڤێ دکەت، هەمی هزر و دیتن و شرۆڤەکرنەکا هەیی، د پۆستەکی دا کۆم بکەت، ژ بۆ بالا پترین کەس و پترین لایک ژ بۆ خوە بکێشیت. ب گۆتنەکا دی، ئەگەر سپێدەیی تشتەک چێبوو، ئەو دێ کەتە پۆستەک و بەلاڤ کەت، ئەگەر ئێڤاری تشتەکێ دی چێبوو، دێ وی ژی کەتە درووشم و بەلاڤ کەت، ئەگەر تشتەک شەڤێ چێبوو، هەم بەروڤاژی یێ ئێڤاری ژی بوو و هەم یێ سپێدێ ژی دێ بەلاڤ کەت، بێی کو بنگەهەک ژ بۆ خوە ئێکی ژ وان هەبیت. ئانکو ژ بۆ ئینانا لایکان ژ بۆ وی ئاسایی یە، ئەگەر سپێدێ چەپ بیت و ئێڤاری ڕاسترەو بیت و شەڤێ دیندار بیت! هەڤدەم ئەڤە دژی هەڤن.
بەختیار عەلی د پەرتووکا خوە یا “جوانییەکانی نارێکی” دا، دبێژیت: د دۆرهێلێ مە دا سێ جۆرێن نەرسیسی هەنە، ئێک: نەرسیسێ کوشتی، دو: نەرسیسێ کرێت، سێ: نەرسیسێ شۆرەشگێر.
– نەرسیسێ کوشتی:
د دۆرهێلێ مە دا، مرۆڤێن مە نەشێن عاشقی خوە ببن، جهەکێ ڕاستەقینە نینە د دۆرهێلێ مە دا کو مرۆڤ خوە ببیت، ساخلەتەکێ نەشرین و بێزارکەرە. مرۆڤ د دۆرهێلێ مە دا، ل جهێ کو عاشقێ خوە ببیت، پێدڤی یە عاشقێ یێ دی ببیت، ئانکو عاشقێ نەتەوە، دین، خێل و جڤاکی دبن، مرۆڤێ قەهرەمان د ڤی جڤاکی دا هەردەم دڤێت یێ هندا و بەرزە بیت. د ناڤا درووشم و سیستەم و هێمایێن ئایدۆلۆژی و جڤاکی دا، د کەلتوورێ سەردەمێ کوردی دا تو ب خوە چ نینی، تشتێ مەزن هەردەم ئەون ئەوێن جڤاکی. قەهرەمان ژی ئەوە یێ ژ بۆ یێن دی دکەت. ئەڤ کەسێ چ گرنگییێ ب خوە نەدەت، د خوەکوژییەکا تاکی دا یە، نەرسیسێ ڕۆژهەلاتی بەردەوام ژ بۆ یێن دی د خوەبوهژینێ دا یە، نەرسیسێ ڕۆژهەلاتی دبیتە هەمی تشت ب تەنێ نابیتە خوە.
– نەرسیسێ کرێت:
ئەڤ جۆرێ نەرسیستی، نەرسیسەکە عاشقێ خوە یە، جیهان ب تەنێ ژ بۆ خوە دڤێت، خوەپەرست و زکرەشە، ب تەنێ حەزکرن و خوەپەرستییا وی ژ بۆ وی، ژ وێ چەندێ نەهاتییە کو جوانە، ل بەر خوەدیکێ ڕانەوستیایە و داغبارێ جوانی و هزر و عەقل و هەستێن خوە یە، نە! ئەڤە داغبارێ ترۆمبێل، خانی، پۆست و باوەرنامەییێن خوە یە. ئەو عەشقا وی هەیی ئاڕاستەی ناخێ وی نینە، بەلکو یا ژ بۆ مولک و مالێ وی ئاڕاستە کرییە. نەرسیسێ سەردەمێ بەرخورییێ یە، وی ب خوە وەکو “خود” تشتەک نینە پێ داغباری خوە ببیت، بەلکو داغبارێ متا و کەرەستەیێن خوە یێن سەرمایەدارییێ یە، ئەوی چ جاران ب ڕویسی خوە نەڤێت، وی خوە دڤێت دەما وێنەیان ل گەل ترۆمبێل، خانی و سیمبۆلێن خێلێ دا دگریت، ئاها ل وی چاخی “نەرسیسێ کرێت” خوە دڤێت. ئەڤ جۆرە نەرسیسە، نەرسیسەکێ کەپیتالیستی یێ بازاری یە، چ جارا نەشێت بکەرەکێ (سوبێکت) شۆرەشگێر ببیت.
– نەرسیسێ شۆرەشگێر:
ئەوە یێ عاشقێ خوە، ژ بەر خوە ژ خوە حەز دکەت، بوونەوەرەکێ جڤاکی نینە ب واتایا ئاسایی و یا هەیی.. بوونەوەرەکە عاشقێ هزر و خەیال و ڕووخسارێ خوە یە، هێزا خوە یا ئەڤینییێ ژ بۆ وێ یەکێ نامەزێخیت دا کو خوە ژ بۆ یێ دی یان جڤاکێ شرین و جوان بکەت. بەلکو نەرسیسەکە، دڤێت بێی ڕازەمەندییا کەسێ ژ خوە حەز بکەت. کەواتە ژ بۆ یێ دی ناژیت، بەلکو بوونەوەرەکێ ڕەسەنە و ژ بۆ خوە دژیت. ژ وان کەسان نینە کو دڤێت ژ جەماعەتا فلان گرۆپی بیت یان ژی دەستێ سەرۆک خێلەکێ ل سەر سەرێ وی بیت و بێژنە وی: ئەم ژ تە ڕازینە. ژ نوو ئەو بکەڤیتە دفنبلندییا خوە و غرۆرا خوە، نە! نە ڕازیبوونا یێن دی بو وی گرنگە و نە ژی نەشرینییێن خوە ب ئێکسسوارات و دیکۆران ڤەدشێریت. بوونەوەرەکێ ڕویسە و شەرمێ ژ چ تشتێ خوە ناکەت، خوە وەسا لێ ناکەت کو بکەڤیتە بن مەرجێن یێن دی یێن جڤاکی و ئەو مەرجە ژ لایێ وی ڤە ناهێتە قەبوولکرن. مرۆڤەکە بەروڤاژی تێزا گۆفمانی یە، بێ ماسک و نیشاندانە، مرۆڤەکێ شورەشگێرە و ب تبایێ عامێ ناچیتە شامێ، ڕێز و ڤیانا وی ژ بۆ وی نە ژ زکرەشییێ یە و نە ژی ژ کەرب و کارڤەدانا جڤاکی یە. بەلکو شۆرەشگێرەکە دڤێت مرۆڤی ببەتە دەستپێکا وی دەما هێشتا کەرامەت هەیی، دەما هێشتا یێ ڕویس و ب تەنێ دژییا، دەما ژ بۆ ڕزق و مووچەیی نە هاتییە کۆلەکرن. شۆرەشگێرەکە ب زمانێ سەردەم ڕێز و پێگەهێ خوە د “لایک و شۆپینەران” دا نابینیت، ژ بەر کو یێ دی د بەرهەمدانا وی دا پشکدار نینە.
د جیهانا سۆشیال میدیایێ دا، هەر سێ جۆرێن نەرسیسی و مرۆڤان هەنە. جۆرێ یەکێ، نەرسیسێ کوشتی: ئەون یێن د جڤاکێ دا تووشی چەپاندنا دەروونی بووین. د جڤاکێ دا چ جهەک نینە تێدا خوە بن، جڤاک د هەمی واران دا ڕێیێ لێ دگرن کو خوە بن، پەنایێ ژ بۆ جیهانا گێولی یا لایک و شۆپینەران دبەن، دبنە قەهرەمانێن کارتۆنی ل شوونا خوە بن و عاشقێ خوە بن، دبنە عاشقێ درووشمێن مەزن. هەر پێلەکا بهێت چ ئایدۆلۆژییا بیت، ئەو پێ گەرم دبن و خوە وەکوعاشق و دەروێشێن ئایدۆلۆژیایان نیشان دەن، ل سەر هەمان مژار پۆست ل پەی پۆستی پارڤە دکەن، چەند لایک ژ بۆ بهێن هزر دکەن پتر قەهرەمانن، بێی کو بزانن د ناڤا ڕەمزیەتا سیستەمی دا بوهژینە.
جۆرێ دویێ، نەرسیسێن کرێت: ئەڤ جۆرێ ئەنانی یێ کو جیهان ب تەنێ ژ بۆ خوە دڤێت، پتر ژ جۆرێ دی د ناڤا کەپیتالیزمێ دا هاتینە حەلاندن، بەرخورن و ب ڕەنگەکێ ڕۆژانە وێنەیەکێ خوە ل گەل ترۆمبێلا خوە یان خانییێ خوە و سەفەرێن خوە یێن دوور و سەیر و سەمەر پارڤە دکەن، ئەو ژ بۆ یێ دی د بەرچاڤکرنەکا بەردەوام دانە، ئەو لایکێن ژ بۆ دچن پرانییا وان نە ژ بەر وی نە، بەلکو ژ بۆ ترۆمبێلا وی دچن، پرانییا کۆمێنتان پەسنا ترۆمبێل، خانی و گەشتا وی دکەن. مرۆڤەکە ب زمانێ مارکۆسی یێ هاڤی یە، ئەو ژی پشکەکە ژ متا و کەلوپەلان. جۆرێ سێیێ، نەرسیسێ شۆرەشگێر: کێمترین کەسن د جیهانا سۆشیالێ دا بهێنە دیتن، ئانکو ئەو کەسێن جیهانا سۆشیالێ ژ بازارەکێ بەرخۆری و دەمبۆراندنا بێ مفا دگوهەرن و دکەنە پەنجەرەیەک ژ بۆ دانووستاندنێن فەلسەفی و مژارێن؛ جوانی چی یە؟ ئەدەب چی یە؟ پرسێن گەوهەری دئازرینن و ئەڤە کێمترین کەسن. مرۆڤێ ژ ڤی جۆری یان شۆرەشگێرەکێ جۆکەری یە و ڤان ئالاڤان هەمییان پشتگوﮪ دهاڤێهژیت و خوە یە، یان ژی کێمترین ڕێژەیا لایک و هەڤالان هەنە. نانڤسیت ژ بۆ لایکان، دنڤیسیت ژ بۆ پێدڤییەکا ژیانێ کو ڕووپەلا فەیسبۆکێ دشێت پەنجەرەیەک بیت ژ بۆ ڕۆلەکێ دی. ل بن دێمجامەیا نەرسیسێ شۆرەشگێر، ڕەوشەنبیرێن سەختە و پۆپۆلیست پەیدابوون، خوە د گۆرەپانا ڕۆما دا یا جاران شەر لێ دهاتنە کرن دبینن، هزر دکەن جەماوەر و لایک پیڤەرێ بلندییا ڕەوشەنیری یە، لەوا وەکی فاشیۆنیست و مێیکئەپ ئارتیستا باوەڕی ب سپۆنسەرکردن و کڕینا لایکان هەیە، ئەڤ جوینێ ڕوشەنبیرێن سەختە یێن لایک هزرا وی ئاڕاستەدکەن، چەند کەس ل دەردۆرا وی کوم دبن، هزر دکەت سپارتاکۆسێ ڕزگارکەرێ کۆلا یە د گۆرەپانا ڕۆمایێ دا. شۆرەشگێرێ جوینێ سێیێ ڕەسەنە و دووری ڕەوشەنبیرێن سەختە یە، کو یێن دی ژ بۆ خوە بکەنە ئالاڤەک. د جیهانا شۆرەشگێرێ سێیێ دا، مرۆڤ ب خوە ئارمانجە، نابیت ژ بۆ یێ دی ببیتە ئالاڤ.
ل داوییێ نها ڕەوشا مە هەمی بوویە نیشاندان و خوەدەرخستن، ئەم نزانین کەنگی دێ گەهینە مال، یان کەنگی دێ مە ژ بۆ خوەنیشاندانێ ئنتەرنێت هەبیت، دەما دچینە کافێیەکێ بەری داخوازا قەهوەیێ بکەین ئەم داخوازا پاسوۆردێ وایفایی دکەین! د ڕەوشەکا هوسا دا ل دەڤ من قەهرەمان کەساتییەکا بەزرە یە، کەساتیتەکە خوە د ڤەشارتنێ دا ببینت، نە خوە د ئاشکەرابوونێ دا، ژ بۆ من کەساتییا فلمێ جۆکەر گەلەک بالکێش بوو، ژ بەر کو بکوژێ پۆپۆلیزمێ بوو، دەما یێ ڕاگەهاندکار دکوژیت، ئەو کوشتنەکا ڕەمزی یە، ژ بۆ کو ڕوویێ جیهانێ ژ سۆفستایی و سەفسەتێ ببەتە سۆکراتی و فەلسەفەیێ، هزرا من جیهان یان سۆشیال میدیا بەردەوامییا جیهانا سەفسەتێ یە، ئەم سۆکراتی نینین کو پرسیارێ ژ خوە بکەین و خوە بنیاسین، ب پربێژی و خوەنەنیاسین ڤە پرسیارا مە یا گەوهەری ئەوە: چاوا یێ دی دێ مە نیاسیت؟ [1]