د. نەسرەدین ئیبراهیم گولی
( شرۆڤەکرنەک سایکۆلۆژیک )
نەیا ڤەشارتییە کورد د دەمێ پێشی نێزیکی دوو ھزار و ھەفتسەد سالان د دەڤەرێن جۆداجۆدایێن کوردستانێ لژێر ناڤ و نیشانێن وەکی ئیلامی، میتانی، کاسی، گۆتی و ئۆرارتۆ یان خالدی پاشایەتیێن لێکتەرازای و دویر ژ ھەڤ ھەبوون و ژبەر ھندێ بەردەوام لبن ئێڕش و گەفێن دەر و ھەڤسۆیێن بھێزێن خۆ ژیان دبۆراند. پشتی ئێکگرتنا وان لبن ئالایێ ئیمپراتۆریەتا میدییان، کە وەکی ئیمپراتۆریەتێن بناڤ و دەنگێن وەی دەمی، یێن وەکی سۆمەری و ئەکەدی( کلدانییان) و لیدی، بابلیا، و فینیقی و مسرییان و ...ھتد، گرنگیا خۆ ھەبوو، ھاتەگۆڕێ. ھەرچەندە ئەو ئێڕش و گەفە نەھاتن ڤەبڕین، لێ چ پێنەڤێتن کارتێکرنا وان وەکی جاران نەبوو، چونکی کورد د وێ قۆناغا دیرۆکیدا لبن پێشەواییا کەسەک و ئێمپراتۆر و پاشایەکێ ئێکگرتی خۆ دابوونە ئێک و کێم کەسێ دشیا وان تووشی ژناڤچۆنێ بکەتن. ھنگی نەتەوەیێ خۆڕاگرێ کوردی لبن ئێک ئالا و سیبەرا ڕێبەراتیا ئێک کەسیدا خۆ باشتر لبەر سینگێ دوژمنان دگرت. دەولەتا کوردستانا سەردەمێ میدییان گەلەک ژ کوردستانا نۆکەیا مەزن مەزنتر بوو و سنوورێن وی خۆ ل پترتر ژ مەلیۆنان کیلۆمەترێن چوارگۆشە ددا، کە پشتی ھنگی ب ھاتنا نەتەوەیێن ھەڤڕک کێمتر و کێمتر لێھات، ھەتاکۆ ئەڤرۆکە تنێ یا مای ئەو چەندا ئەم بناڤێ کوردستانا مەزن دنیاسین. دیارە پشتی ھنگی تێکەلبوونا میدییان و ھەخامەنشیان( ئەخمینی ) لبن سیبەرا دەستھەلاتا کۆرووشێ مەزن ھێشتان دەلیڤەیەک باشتر بوو بۆ پاراستنا کیانێ نەتەوەیێ کوردی، چونکی بەرەبابێن ئەخمینی ژی ب بابکەکێ ئاریایی دھاتەھژمارتن، و ئەڤ چەندە بەردەوامبوو ھەتاکۆ سەردەمێ ئێڕشا دکتاتۆر و داگیرکەرێ مەزنێ وی سەردەمی، ئانکۆ ئەسکەندەرێ مەقدۆنی، یێ کۆ جارەک دیتر سنوورێن جۆگرافیایی و دیرۆکی و جڤاکی و سایکۆلۆژی ل جیھانێ بگشتی و دەڤەرا بن دەستھەلاتا ئاریاییان و کوردان دانەبەر کێرا پارچەپارچەکرنێ و پچاندنا شێرازەی ژیانێ بۆ ماوەیێ پتر ژ سەد سالان و د ماوەیێ پاشماوەیێن وی و لسەردەمێ سەلووکییان. پشتی وان جارەک دیتر دوو زنجیرەیێن ئاریایی، ئانکۆ ئەشکانیان و ساسانیان، کە ھندەک جاران بەلگەیێن دیرۆکی نیشانددەن کوردێن ڕەسەن بن، ھاتنە سەر کۆرسیێ دەستھەلاتێ و لدویڤدا ئەرەبێن مۆسلمان دەڤەرێن کوردان ئێخستنە بن ڕکێفا خۆ و ھەتانۆکە.
ھەکەر ئەم تەماشەی لایەنێ سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردی بکەین، نۆکە ژی دگەلدا بیتن، بۆ ماوێ پترتر ژ بیست و ھەفت سەدەییان د ناخ و دەروونی َوی دا کاکلا گرێیەکا دەروونی ھێشتان تەڕە و ھشک نەبوویە، و ئەو ژی گرێیا بوون ب دەولەت ێیە. ھەر دوو تێگەھێن گرێ ( عقدە یان complex) و نەھایدار یان نەستێ بکۆمەل( لاشعورێ جمعی ) ژ وان تێگەھانە دەروونناسێ بەرنیاس کارۆل گۆستاڤ یۆنگی (1875-1961) د تیۆرییا خۆ دا بکارئیناندی. دەمێ مە بڤێتن ڤان دوو تێگەھێن سەرەکی د بیردۆزا وی دا، لسەر دۆخێ سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردی بکار بینین و جێبەجێ بکەین، دی َ بینین گری مەبەست ھەمی ئەو ھەست و سۆز و کاودانێن ھەلچۆنیێن تاکێ کوردینە بەرامبەر خۆدێ خۆ ل ھەمی ڤان سالێن نەتەوەیێ کوردی، جاران وەکی دەستھەلاتدار و جاران ژی وەک بندەست بۆراندی، و تێگەھێ نەست یان نەھایدارێ بکۆمەل ژی ئاماژەب ھزرا ھەبوونا ئیمپراتۆریەتەک کوردییە لنک تاک تاکێ کوردی، کە بدرێژاھیا ھزاران سالان وەکی پشکەک دەروونی ژ ستراکتوورێ سایکۆلۆژیکێ کەساتیا باب و باپیرێن مە بۆ مە ھاتیەڤەگۆھاستن و ئاماژەیەکە بۆ حەز و ڤیانەکا سایکۆ-دیرۆکییا تاکێ کوردی بۆ ڤێ پێدڤاتیێ، و چ گۆمان ژی تێدا نینە ئەڤە ھەمی بۆ ھندێ دزڤڕیتن کە تاکێ کوردی ھەر ژ دویر دەمڤە یێ گەھشتیە وێ باوەرێ پاراستنا تاکێ کوردی، ژ ھەمی لایەنانڤە تنێ یا د ھندێ دا کە ئەڤ نەتەوەیە خۆدان کیانەک ئیکگرتی بیتن، داکۆ لبن سیبەرا وێ ژ ھەر ھەژموون و گەفێن بیانی و نەخوازرای و دوژمنان بھێتە پاراستن. ڕاستە گەلەک دەڤەرێن کوردستانێ یا ب چیایێن سەرکێشێن خۆڤە شیای تاکێ کوردی ژ ھندەک ژ گەفێن دەڤەرێ بپارێزیتن، لێ د جھێ خۆ دایە ئەم ئەزموونا جیرانێن خۆ یێن کەڤن ل دەڤەرێ و نەخاسمە ئاشووری و جۆھی و یێن دیتر ژبیرنەکەین، کە دیرۆکێ چەند زۆرداری لێکر و ئەو ژ گۆپیتکا دەستەھەلاتێ گەھاندنە دۆخەکێ کە ئەڤرۆکە ژی دگەلدا بیتن بسەر خۆڤە نەھاتینە و ھێشتان گەفێن ژناڤچۆنی بەرسینگێ وان بەرنەدایە. و دیرۆک باشترین وانەیە بۆ ھەر کەس و تاک و نەتەوە و نەژادەکێ بڤێتن بەردەوامیێ ب بوونا خۆ بدەتن و مانا خۆ مسۆگەر بکەتن و باشترین ئالاڤ بۆ ڤێ چەندێ دەست لناڤ دەستێ ئێکنان و ھەلبژارتنا کەسەکییە کە ببیتە پێشەوایەکێ نەتەوەیی و بشێتن ڤێ ئێکێ مسۆگەر بکەتن، بەرۆڤاژی ئەم دێ وەکی گەلەک قۆناغێن دیرۆکی تووشی کۆشتن و تلانکرنێ و ئەنفال و کیمیابارانکرنێ و ئاوارەبوونا مەلیۆنی بین، و ئەڤ ئێکگرتنە نە بزەحمەتە و نەئەستەمە ھەکەر مە بڤێتن و بخوازین.
*ئەڤ بابەتە ل ژمارا (1883) ێ ڕۆژناما وار ل (25/5/2016) ل لاپەڕێ(12) ھاتیە بەلاڤکرن.
*مامۆستایێ ئەکادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایکۆلۆژی/زانینگەھا زاخۆ.
[1]