د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
هەکەر زاناییەکێ وەکو گابریێل تارد( 1843-1904) ل سالێن ( 1880 ) دا تێگەهێ سایکۆلۆژیایا ئابووری (economic psychology) ئیناندە ناڤ گۆڕەپانا زانستێ دا و د ڤی بیاڤی دا چەندین تیۆری و بیردۆز د ناڤەرۆکا بەرهەمێن خوە دا ئێخستنە د ناڤا ئەدەبیاتا زانستی دا، ئەڤرۆکە هەموو جیهان پێدڤی ب هندێیە ل سەر بنەمایێن بیردۆزا وی پێداچوونەکێ ب سایکۆلۆژیایا تاکی و جڤاکییا جڤاکا خوە بکەتن داکو ب باشترین شێوە مفای ژ لایەنێ ئابووریێ خوە وەربگریتن.
ئەڤرۆکە هەکەر ئەم ڤان بیروباوەران ل کوردستانێ بدەینە بەرچاڤێن خوە دبینین کو هەم پێشی ڕاپەرینا گەلێ مە ل دژی زۆردارییا بەعسا فاشی و سەدامێ گۆڕ بە گۆڕ و هەم پشتی هنگی جۆرەک ڤەقەتیانەک یا د ناڤبەرا سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردی و ئەرکێ وی یێ ئابووری دا پەیدا بووی. ڕژێما بەعسا فاشی بدرێژاهییا نێزیکی سێ دەهکێن دەستهەلاتا خوە یا بێهنگەنی ل کوردستانێ و ل بن سیاسەتا بعەرەبکرنێ( تعریب) ل کوردستانێ کارەک کر کو جوتیارێ وێ هەمیشە د تێگەهشتن ژ ڕۆلێ خوە یێ تاکی و جڤاکیێ بەرهەمهینەر د شەپرزەیێ و قەیرانەکا بێبنەما دا بمینیتن و نەشێتن ب شێوەیەکێ لێکدای و دروست و ب سەروبەر ڤی ئەرکێ خوە بجه بینیتن. دەیناندنا فەوجێن چەتاتیێ، کو هەموو بۆ وێرانکرنا ژێرخانا ئابووری و سیاسی و جڤاکی و سایکۆلۆژییا کوردستانێ دهاتنە دەیناندن، ژ لایەکی هەم تاکێ کوردی فێری مشەخۆریێ و بێبەرهەمیێ کر و هەم کارەک کر ئەڤ تاکە هەردەم ب چاڤەک دوژمن تەماشەی لایەنێ دیترێ هاوکێشەیا کار و ژیانا خوە، ئانکو پێشمەرگەی، بکەتن، و ڤێ چەندێ نەدهێلا ئەڤ تاکێ جوتیار وەکو پێدڤی بکارێ خوە ڕابیتن. ژلایەک دیترڤە ژبەر هەبوونا مووچەیەکێ ” قەدەم شکێن” کو ئه و نەچار دکر بۆ بدەستڤەئینانا وێ پەنایێ بۆ بەر کارێ پیس و پۆخەلێ ” جاشاتیێ” ببەتن، و ژلایەک دنڤە هند پویتەی ب بەرهەمێ خوە و کارێ خوە یێ ڕەسەن نەددا، و ئەڤە و ژبلی هندێ ڕژێما ستەمگەرا ناڤبری ب سەدان و هزاران گۆند وێران و چۆلکرن و تاکێن وان ل ئۆردیگایێن زۆرەملێ ( مجەمەعان) کۆمکرن دا هەم بشێتن ژلایەنێ لۆجستیکی و لەشکەری دا زویتر و باشتر کۆنترۆلا وان بکەتن و هەم بشێتن بڕێکا چۆلکرنا وان ڕێکێ ل گەهشتنا هاریکاریێن گۆندیان بۆ پێشمەرگەهی بگریتن و د ڤێ چەندێ دا تاڕادەیەکێ یا سەرکەفتی بی، و بەلگە ژی پاشکەفتنا پرۆسێسا ژناڤچۆنا ڕژێمێ بوو کو گەلەک سالان ڤەکێشای.
پشتی ڕاپەرینا مەزنا گەلێ مە ل دژی زۆردارێن بەغدایێ جارەک دیتر هەڤڕکییا ناڤخوەیی کارەک کر کو پارت و لایەنێن سیاسی ب هەموو جۆرێن خوەڤە کاودانەکێ هاوشێوە بڕەخسینن بۆ ڕاکێشانا ئەندامان کارێ دانا پلە و پایە و مووچەیێن هەمەڕەنگ پشکەک ژ وێ سیاسەتێ بی. د جهێ خوە دایە بهێتەگوتن هەکەر هەر دوو پارتێن سەرەکیێن کوردستانێ ئەڤ چەندە دگەل وان کەسان دکر کو بدرێژاهییا سالانێن پێشتر و شۆڕەشێن ئەیلول و گۆلانێ ب شێوەیەکێ فەرمی د گەل ڕێکخستنێن وان پارتان دا بین، پارتێن سەر ب بەرەی ئیسلاما سیاسی بڕێکا وەرگرتنا هاریکاریێن پارەی ژ وەلاتێن ئاژاوەگێڕێن وەکو تورکیا و ئیران و سعودیایێ و قەتەرێ و. .. هتد، هەر ئه و پارەیە وەردگرت کو ل سەر دەمێ ڕژێما بەعسی ژ هندەک ژێدەرێن وەکو کۆمپانیێن بازرگانی و پارێ فرۆتنا نەفتێ و. .. هتد ژ وەلاتێ سعودیا و. .. هتد، دهاتەکۆمکرن و پێشکەشی ڕژێمێ دهاتەکرن دا ببیتە گۆللە تۆپ و چەکێ کێمیاوی، و ئەڤرۆکە هەر هەمان پارە بشێوازەک دیتر ل سەر خەلکێ دهاتە دابەشکرن دا “دوو یان چەند چویچک ب بەرەکی بهێنە کۆشتن”، و هەم ژ لایەکی ڕێزێن کوردان بهێنە تێکدان و دووبەرەکی بکەڤیتە دناڤ واندا و پرۆسێسا سەربخۆییا کوردان دەه و سەد سالان پاشبکەڤیتن و ژلایەک دیتر ڤە ڤان دەولەتێن بناڤ ئیسلامی د ناڤ ڕێژێن تاکێ کوردی دا سایکۆلۆژیەتەک ئاڤاکر کو هێدی چ جاران پشتێ ب خوەڤە نەگرێدن و هەر بەرێ وی ل بەرووکا سعودییەکی و قەتەرییەکی و تورکەکی بیتن و چ جاران خەما (ملک) و ئاخ و بیستان و جه و وارێ خوە هەلنەگریتن. و د ڤێ ڕاستیێ دا گەلەک ژی سەرکەفتی بوو و ئەڤرۆکە ئەم ڤی تاکێ سەرلێشێوای د هەموو ڕەنگان دا دبینین، هەم ئەوێن ب ناڤێ ئیسلامێ گەهشتینە ڕێژێن دەولەتا تیرۆریستا داعشێ و هەم ئەوێن ئەڤرۆکە دەهۆلێ بۆ ” سەربخۆنەبوونێ ” و ” خوە ب بەرەیێ عەرەبانڤەگرێدانێ” و “ڤەنەقەتیان ژ جیهانا بناڤ ئیسلامی” لێددەن و گەلەکێن دیتر کو ب هەموو ڕەنگەکیڤە دژی بەرژەوەندیێن نەتەوەیی و کوردستانێنە و بزماران د پەیکەرێ کوردستانێ و دەستکەفتێن وێ دقۆتن و ” هەموو هزرا ” وان هەلگرتنا خەما ئەرەب و جیهانا ئیسلامێیە، ئەوا بدرێژاهییا ڤان چەندها سالێن بۆری و دەمێ مە هند زەحمەتی و ڕەزالەت و زۆرداری ل سەر دەستێ برایێ وان یێ مەزن ” سەدامێ گۆڕ بگۆڕ” و بەلکو ژی ئیرانێ و تورکیایێ دیتی، نەک تنێ موویەک ژ خوە شاش نەکری بەلکو ژی ب پارە و هەموو ڕەنگەکیڤە پشتگیرییا وان دکرن، چونکی د فەرهەنگێ وان دا ئەم تاوانبار و ” مخەڕب” بین چونکی ئەم کورد بین.
بەلێ بڤی ڕەنگی سایکۆلۆژیایا ئابوورییا تاکێ کوردی یا هاتیە هەڕفتن و سەر ژ نوو ئاڤاکرنا وێ پێدڤی ب هندێ هەیە ئەم گەلەک ژ وان سیاسەتێن شاش و ڕاکێش ڕاکێشێ بهێلین و ل شوینا هندێ پشتا خوە گرێدان ب دەستێن دوژمنێن خوە ڤە گرێبدین، دەست و باسکێن تاکێ کوردی بهینینە بەرچاڤێن خوە، کو نەڤیێ کاوەیێ ئاسنگەرن و دشێتن خوە ل بەر هەر کاودانەک سەخت و دژوار بگریتن و ب سیاسەتا حەکیمانەیا کەسانێن وەک سەرۆک مەسعۆد بارزانی، یێ کۆ بەرژەوەندییا نەتەوەیی و کوردستانیان سەردێرێ هەر پرۆژە و پێنگاڤەکا وییە، کاودانێن زەحمەتتر ژی ب ساخلەمی دەرباز بکەین. هەکەر دبلۆماسیەت دخوازیتن ئەڤرۆکە ئەم ل کێلەکا عەرەب و عەجەمان بین لێ پێدڤییە سەربخۆیی و سەربخۆییا ئابووری قۆناغا ئێکەما ئاڤاکرنا پلانەکا هەرە مەزنا سایکۆلۆژیایا ئابووری بیتن بۆ کوردستانێ، داکو تاکێ کوردی بزانیتن و ل بیرا خوە بینیتن مەزنا چ بۆ مە نەهێلایە و یا گوتی ” ڕەشۆ بدەستێن خوە هەکەر دێ ئاڤ وی بەتن ” و ” ب هیڤییا دەرا خوەلییل ب سەرا”!
*بسپۆرێ ئەکادیمی د زانستێن سایکۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگەها زاخۆ.
[1]