ناڤ: ئەحمەد
ناسناڤ: خانی
ناڤێ بابێ: ئەلیاس
ساڵا ژ دایکبوونێ:
1651 - 1650
ساڵا مرنێ: 1707
جهێ ژ دایکبوونێ: جۆلەمێرگ - باکوور
جهێ مرنێ: بازید - ئاگری - باکوور
ژیاننامە
ئەحمەدێ خانی (1651 – 1706) هەلبەستڤان، ڕەوشنبیر و فەیلەسووفێ مەزنێ سەدساڵا هەڤدانە. ناڤێ وی یێ تەواو ئەحمەد کوڕێ ئەلیاسێ کوڕێ ڕۆستەمی یە. ناسناڤا ڤی یا ئەدەبی ژ ناڤێ عەشیرا خانیان تێ. بەشەک ژ عەشیرا خانیان نێزی دەڤەرا
بۆتانبۆتان بوون، لێ مالباتا خانی دچنە باژارێ بازیدێ. ئەحمەدێ خانی ل ساڵا
1650 ل باژارێ بازیدێ ژدایکبوویە، وەک ل گۆر ژێدەرێن ژیان و چالاکیێن ئەدەبیێن ڤی بەرچاو و خویایە، بارێ دارییا مالباتا خانی باش بوویە، لەو ژیانەک بەختەوەر و تەیار ژیاینە. ئەحمەدێ خانێ هەمی ژیانا خوە تەرخانێ خواندن و بەلاڤکرنا ڕەوشەنبیری و هۆشیاریا سیاسی کرییە د جڤاکا ڤی چاخێ یا کوردەواریدا. خەباتێن خانی ل سەر دوو ئالیێن گرنگ دابەش دبن. یا ئێکێ داهێنان و بەرهەم هێنانا ئەدەبی وەک هەلبەست و ژانرێن دنێ ئەدەبی. ئو یا دوویێ فێرکرن و پێگەهاندنا زارۆک و بچویکێن کوردا ل ئالیێ خواندەوانیێ ڤە.
هەلبەستڤان ل ڤار و جهێ کو ژێ دایکبووی، ل باژارێ بازیدێ ل ساڵا
1707 کۆچا داوی دکەت و هەر ل ڤێ دەرێ ژی هاتییە ڤەشارتن. زانیاری و پێ زانینێن کو ل سەر ژیان و جهێ خانی ل بەر دەستن، وێ ساڵێ پشت ڕاست دکەن. هەر وەسا بەلگەیەک دی ژیک کو وێ مێژوویێ پشت ڕاست دکەت، ڕستەیا عەرەبیا «طار خانی الی وبە»یە کو ژ بۆ مرنا هەلبەستڤانی هاتییە دانین. کو ب حسابا ئەبجەدی دکەتە ساڵا 1119ه. بەرامبەری ساڵا 1707ز مەسیحییە، یا درستر دکەویتە نیوەکا ساڵێن
1707 و 1708.
کورداتی و زمانێ کوردی:
د پەڕتووکا «دیالۆگ - ڕۆژهەڵاتا ناوین»دا هاتییە نڤێسین: «ئەحمەدێ خانێ هەر ل دەسپێکێدا دزانی کو بازاڕا کەلوپەلێن کوردی چنینە». ب وێ واتەیێ کو ئەڤ کتێب و پەڕتووکێن کو ب کوردی نڤیسی بوون، نەدکارین بگەهنە هەژمارەکە گەلەک ژ خواندەوانا، ئەو ژیک ژ بەر دوو هۆکاران: ژ ئالییەکێ ئەو جڤاکا کو ئەحمەدێ خانی تێدا دژیا هەژمارەکە هەرە زێدەیێ وان نەخواندەوار بوون و ژ ئالیەک دن ژی زمانێ خواندن و نڤێسینا وی سەردەمی پتر ب عەرەبی و فارسی بوویە. نڤیسکارێن ڕۆژهەڵاتا ناوین ب نڤیسکارێن کورد ڤە ژی هەر ب وان زمانان دنڤێسین. ئەحمەدێ خانی ئێکەم هەلبەستڤانە کو گازنا ژ سەرۆک عەشیرێن کورد دکەت ل بەرامبەر یەک نەگرتن و پشتبەستنا وان ب نەیارێن گەلێ کورداوە. سەر وێ چەندە دبێژیت:
«گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک
روم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیا ژ مە تا دکر غولامی
تەکمیل دکر مە دین و دەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت»
ئەحمەدێ خانێ گرنگی و بایەخەک گەلەک زێدە دایە زمانێ کوردی و دەمێ ب کوردی هەلبەست دنڤیسین، تەنێ ژ بۆ هندێ نەبوویە کو ب ڤی زمانی بنڤێسیت، بەڵکوو کوردی نڤێسینا وی هەلوەست و بەرتەکەک بوو ل دژی دەسهەڵاتدار و داگیرکاران. هەڤدەم وەک ڕەخنەیەک ژ کوردان ژی بکارئینایە، چونکی ئەو د باوەڕیێ دا بوو کو گەلێ کورد زوو خوە ددەنە دەستێ ئاغا و دەسەڵاتدارێن بیهانی.
بەرهەمێن وی:
- عەقیدەیا ئیمانێ؛ کو د قالبێ پەخشان و هۆزانێ دا سەبارەت ب پێنج بنگەهێن ئیمانێ هاتییە نڤیسین. ساڵا 200 ل سویدێ هاتییە چاپکرن.
- نووبەهارا بچووکان 1683؛ فەرهەنگەک بچویکە ب شێوازێ هەلبەستێ ژ بۆ فێرکرنا زمانێ عەرەبی بۆ زارۆکێن کوردا هاتییە نڤێسین، ژ بەر هندێ کو د وی چاخی زمانێ زانست و دینی بوویە. ئێکەمجار ل ساڵا
1926 ل ڕەواندزێ هاتییە چاپکرن.
- مەم و زین ساڵا 1692؛ ئێکەمجار ل ساڵا
1919 ل ستەمبۆلێ هاتییە چاپکرن.
[1]