ناڤ: محەممەد
ناسناڤ: فەقیێ تەیران
ساڵا ژ دایکبوونێ: 1590
ساڵا مرنێ: 1632 - 1660
جهێ ژ دایکبوونێ: ل گوندێ مسکێ، جۆلەمێرگ
جهێ مرنێ: خیزان، بدلیس
ژیاننامە
فەقێ تەیران یان فەقیێ تەیران (ژدایکبوویێ 1590 - کۆچ کریێی 1632) یەک ژ فەیلەسۆف و هەلبەستڤانێ مەزنێ وێژەیا کلاسیکا کوردییە. فەقێ تەیران ل گۆری هندەک ژ دیرۆکناسان ل ساڵا 1590ێ ژدایکبوویە و ل ساڵا 1632 - 1660ێ کۆچا داوی کرییە. لسەر وان ڕێکەفتان بۆچونێن جودا هەنە، لێ ب گشتی دیرۆکناس لسەر ساڵا ژدایکبوونا وی کو ساڵا 1590ە پشتڕاستن. فەقێ تەیران ل درێژەیا ژیێ خوەدا ژیانەک تەژی ژ زانست و زانین دەرباس کرییە. ل گەلەک نڤێس و ڤەگۆتناندا تێ گۆتن کو فەقیێ تەیران هەلبەستڤان بوو، لێ یا ڕاستی ئەڤە کو ئەو ژبلی شاعریێ، فەیلەسۆفەک مەزن بوو، هەرچەندی کو بەشەک زێدە ژ پەڕتووک و نڤێسێن وی حەتا ئیرۆ ژی نەهاتبن دیتن، لێ ئەم پشتڕاستن کو وی چەند پەڕتووک و گەلەک نڤێس لسەر فەلسەفە و دیرۆک و پێشکەتنا سەردەمێ خوە ئیناینە سەر زمان.
فەقێ تەیران ل گوندێ مسکێ ژدایکبوویە، کو گرێداییێ جۆلەمێرگێ یە (هەکاری). مکس کو نها سەر ب باژارێ وانێ یە. ناڤێ فەقیێ تەیران یێ ڕاستی، وەک ل چارینێن وی دا هاتییە، محەممەدە (میر محەممەد). فەقێ ل هەلبەستەک خوە دا ناسناڤێ «میر محێ» لسەر خوە دانایە. ژ بەرهەمێن فەقێ تەیران ئەم دشێین ئیشارە ب شێخێ سەنعان، قسەیا بەرسیایی، قەولا هەسپێ ڕەش بکن، هەروەها د ناڤ نڤیسکارێن کورد دا ژ بۆ جارا ئێکێ وی پەخشان نڤێسییە. ژ دیارترین و گرنگترین بەرهمێن وی، بەرهەما هەسپێ ڕەشە، کو ل ساڵا 1965ێ ل وەڵاتێ ڕووسیا ب زمانێن کوردی – ڕووسی هاتییە چاپکرن. لسەر ژیانا فەقێ تەریان مخابن گەلەک کێم هاتییە نڤێسین، لێ تێ گۆتن کو ل سەردەمێ لاویا خوەدا هەڤاڵێ هەلباستڤانێ مەزن مەلایێ جزیریمەلایێ جزیری بوویە، کو یا ژ وێ پەیوەندییێ مایی، هەڤپەیڤینەک شیعرییە ل ناڤبەرا هەردوو هەلبەستڤانادا. فەقێ تەیران ل سەردەمێ خوە و پشتی مرنا خوە ژی ناڤدار بوو، هەر وەکی چاوان کو ئەحمەدی خانی - ئەحمەدێ خانێخانی - ئەحمەدێ خانێ ژی ل هەلبەستا خوەدا ناڤێ فەقێ تەیران دئینیت. هەروەسا بەشەک ژ هەلبەستێن فەقێ ئیرۆ وەک ستران لسەر زارێ خەلکینە.
هەلبەستێن فەقێ تەیران ب کوردییا باکووری هاتنە نڤێسین و لسەر کێشێ برگەیینە.
نموونەیەک ژ هەلبەستا وی:
ئەی ئاڤ و ئاڤ، ئەی ئاڤ و ئاڤ؛ ما تو ب عشق و موحبەتێ
مەوج و پێلان تاڤێی بەلاڤ؛ بێ سەکنە ئو بێ ڕاحەتێ
بێ ڕاحەت و بێ سەکنەئی؛ یان عاشقێ باخوێ خوەئی
یان شوبهەتێ قەلبێ مەئی؛ ژ عشقا کێ نا تەبتێ
ژ عشقا کێ هەر تێی و تێی؛ هەتا کەنگی هەر بێی و بێی
بۆ من بێژە حەیرانێ کێی؛ دا ئەز بزانم قسەتێ
دا ئەز بزانم ڤێ سوڕێ؛ ژ هندەکێ هەتا پوڕێ
ژ مەعنەیا ڤێ گوڕ گوڕێ؛ ژ کێڕا دکی ڤێ تاعەتێ
تاعەت دکی بێ پا ئو دەڤ؛ چەندی دکی چوونا ل هەڤ
دەنگێ تە تێ ب ڕۆژ و شەڤ؛ زکرێ دکی ب حالەتێ
ژکێڕا دکی زکری ب حال؛ قەت گوشگوشا ناکی بەتال
شوبهەتێ من ڕەحتێ عەمال؛ شەڤان و ڕۆژان خەو نەتێ
شەڤان و ڕۆژان بێ خەوی؛ ژ محبەتا کێ د تەوی
شەڤتارییان قەت نا حەوی؛ تو ژ ئەمرێ کێ ڤلەز کەتێ
تو ژ ئەمرێ کێ هەر تێی ببەز؛ سەوداسەری شوبهەتێ ئەز
ژکێڕا دکی چوونا بلەز؛ ڤێ سەرقوتان و غولمەتێ
غولمەت دکی بێ پێ و دەست؛ ژ کێڕا دکی چەند کۆﮪ و پەست
باخۆی نەگۆت گاڤەک ڤەوەست؛ هندی دچی دەنگێ تە تێ
بەرهەمێن وی:
شێخێ سەنعان
بەرسیسایێ عابید
کەلا دمدم
ئەسپێ ڕەش
هەی ئاڤ و ئاڤ [1]