شنگال باژێڕەکە کوردییە و دکەڤیتە ڕوژئاڤایێ کوردستانا باشوور، ئەڤ باژێڕە سەر ب پارێزگەها نەینەوایە، 120 کیلۆمەتران ل ناڤەندا باژێڕێ موسڵێ یێ دیرە. باژێڕەکە پێگەهەکا ستراتیجی یا گرنگ هەیە، هەڤسنوورە دگەل وڵاتێ سووریا و دەکەڤێتە ناڤبەرا چار باژێڕۆکان کوو ئەو ژی (ڕەبیعە، عیاز، تەلەعفەر و قیروان) .
چیایێ شنگال گرنگییەکا زور ژبو وی باژێڕەی هەیە ئەڤ چیایە دکەڤیتە بەرێ پشتێ یێ وی باژێڕەی کوو هەڤسنوورە دگەل وڵاتی سووریا و ب تایبەت دەکەڤیتە دناڤبەرا باژێڕێ حەسەکە ل سووریایێ و پارێزگەها نەینەوا ل ئیراقێ، بلندییا ڤی چیایەی نێزی 1400 مەترانە.
ناڤێ شنگال ل کیڤە هاتییە؟
هندەک ل چاڤکانی یێن دیروکی بەحسا هندێ دکەن کوو ناڤێ شنگال ل دوو بەشان پێک هاتییە (شەنگ) واتە جوان، (ال) واتە بەش، کوو ناڤێ باژێڕەکەی (شنگال) واتە بەش یاخود دەڤەرەکە جوان، وەکوو ئیماژەیەک ژبو سرووشت و جوانی یا باژێڕێ شنگالێ و چیایێ شنگالێ.
دیروکا باژێڕی شنگال
دیروکا باژێڕی شنگالێ ڤەدگەڕێت ژبو هزاران ساڵان بەریا نها، ئەڤ باژێڕە ژبەر پێگەهەکا گرنگ ب دریژاهیا دیروکێ جیێ ناکوکیێ هێزێن دەڤەرێ بوویە چەندین جاران کەتییە بەر ئێرشان و هاتییە وێران کرن.
ئەڤ باژێڕە ل ساڵا 1075 ژئالێ تەیمورێ لەنگ ئیمپڕاتۆرێ مەغۆلان ئێرش لسەر هاتییە کرن و 35 هزار خانی یێن وی باژێڕەی وێران کرینە. ل ساڵا 1516 ژئالێ دەوڵەتا عوسمانی ڤە هاتییە داگیرکران لوێ ڕوژێ هەیا نها بوویە جهێ ناکۆکیێ دناڤبەرا عوسمانیان و سەفەویان.
ل ساڵا 1915 دەمێ کۆمکوژیا ئەرمەنیان ئەڤ باژێڕە ژئالێ تورکانڤە ڕیبڕیێ ئێرش کرنێ بویە. ل ساڵا 1935 ژئالێ سوپایێ ئیراقا مەلیکی ڤە ئێرش لسەر هاتییە کرن . ل ساڵێن حەفتێ یاندە ژئالێ ڕژێما بەعس کەتییە بەر شاڵاوا ب عەڕەبکرنێ، ب تایبەت ساڵا 1975 بەشەکە زۆرا تاخێن باژێڕێ هاتینە خاپوور کرن و ڕونشتەڤانێن وێ ل کەمپاندە ب زۆر هاتینە نیشتەجێ کرن.
ل ساڵا 1977دە بەشەکە زۆرا ڕونشتەڤانێن وێ ئاوارەیی دەڤەڕێن دن یێن هەرێما کوردستانێ بوون، بەشەکە دن ژی، بوو مان ل باژێڕێ خوە ناسنامەیا نەتەوی یا خوە گوڕی.
شاڵاوێن دەرکرن و ب عەڕەبکرنێ هەیا ساڵا 2003 و نەمانا ڕژێما بەعس بەردەوام بوو ژمارەیەکە زور ل تاخێن باژێڕی هەڕفیان و تاخێن نو ژبو هۆزێن عەڕەبێن هاوردە درووست کرینە.
ئەخیر شاڵاوا ژناڤبرن و داگیرکاریێ ل باژێڕدا ل 03-08-2014 بوویە، کو ژئالێ ڕێکخراوا تەرۆرستی یا داعش بو سەر وی باژێڕەی هاتە ئەنجامدان، لدیف ئامارێن کوو هەین لڤێ ئێرشێدە چارسەد و سی هزار هەڤوەڵاتی یێن ئێزدی ئاوارە بوونینە لڤێ ژمارەیێ سەد و چل هزار وەڵاتی بەرێ خوە دایە چیاێ شنگالێ و دووسەد و نەوەد هزاران بەرێ خوە کرە باژێڕێن هەرێما کورستانێ و تورکیا .
هەر لڤێ ئێرشێدە هەژدە هزار و هەشت سەد وەڵاتی دووچاری کوشتنا ب کۆم بووینە و سێ هزار کچ و ژن و زارۆک هاتینە ڕفاندن کو هەیا نهاژی بەشەکا وانا لبن دەسهەڵاتا ڕێکخراوا تەرۆررستیا داعشێ دەنە.
دڤێ ئێرشی کو ب فەرمانا ئێزدییان تێ ناسین 14 پەرستگە و مەزارێن ئایینی یێن پیرۆزێن ئێزیدیان هاتن هەڕفاندن.
ژمارا ڕونشتەڤانان
لدیف ئاماران ژمارەیا ڕونشتەڤانێن شنگالێ ل ساڵا 1947 دا 2 هزار و پێنج سەد و سێززدە وەڵاتی بووینە، باژێڕەکە ل 6 سەد مالان پێکهاتییە و بسەر سێ سێ تاخاندا دابەش بوویە ئەوژی (سەراوبورج، کەلاهی و بەرسەهی) . لدیف سەرژمێریا ڕونشتەڤانێن ئیراقێ ل ساڵا 1957 ژمارەیا ڕونشتەڤانێن شنگال 3 هزار و سێ سەد و چوار وەڵاتی بووینە ژمارەیا خانی یێن باژێڕی 7 سەد و شەست و پێنج خانوو بووینە، ل ساڵا 1965 ژمارەیا ڕونشتەڤانێن وێ بو 4 هزار و چوارسەد و سێ وەڵاتی زێدە بوویە، ژبەر پڕۆسەیا ب عەرەب کرنێ، ژمارەیا ڕونشتەڤانێن وێ پتر بووینە و ل ساڵا 2012 دا ژمارەیا ڕونشتەڤانێن وێ، 113 هزار سەد و پەنجی و نەﮪ وەڵاتی بووینە.
ئۆل و نەتەوە
ڕونشتەڤانانێن شنگالێ پێک دهێن ل (کوردێن ئێزدی، عەڕەب کلدان و ئاشوری) .
ئێزدی، گرووپەکە ئۆلینە کوو بەشەکە زۆرا وانا ل باژێڕی شنگال و دەردۆرێ موسڵێ نیشتەجهن.
ئیزدی یێن باژێڕی شنگالێ کو پشکا زۆرا ڕونشتەڤانێن باژێڕی پێک تینن ب زمانێ کوردی و دەڤۆکا کرمانجی ژوورو دئاخڤن و سروت و پەرتووکێن ئۆلی یێن وانا ب زمانێ کوردینە.
مەزارێ پیرۆزێ وانا پەرستگەها (لالش)ە دیارترین کەسایەتیێ وانا میر تەحسین بەگمیر تەحسین بەگە.
بەشەکە دن یا ڕونشتەڤانێن شنگالێ ل عەرەب و نەتەوێن دن یێن کریستیانن.[1]