کۆیە
چلۆن بۆ سوورمە نابێ خاکی شارێک
کە حاجی پێی لەسەر دانابێ جارێک
#هێمن موکریانی#
ئەڤ باژێڕوکە ل 5 ناحیێن (#شۆڕش#، #سکتان#، #ئاشتی#، #سێگردکان#، #تەقتەق#) پێکهاتییە. باژێڕوکێ کۆیە خوەدی پێگەهەکیێ جیۆگرافی ئێ گرنگە لسەر ئاستێ ئیراق و کوردستانێ دا. ڕوبەرێ وێ 2050کم چارگوشەیە و بڵنداهیا وێ 620م لسەر ئاستێ دەریایێ دبیت و ب دوو چیایێن جوان هاتییە دەور دان. ئەویش چیایێ باواجی کو بڵنداهیا وی 1260 کم و چیایێ هەیبەت سوڵتان کو بڵنداهیا وی 1092 کم ل سەر ئاستێ ئاڤێ دبیت. دیرۆکا درووستبوونا کۆیە، ژبو نێزی 2500 ساڵان بەری زاینێ ڤەدگەڕێت. کو دەستپێکێ ل گوندێ ئاسک یا کۆیە بوویە و ژێڕە دگوت ئەسکی کۆ، پشترە ل بن گوشارا هێزێن شەڕخوازێن دەڤەرێ خەلکی بەرێ خوە کرە حەمامۆکێ کو خوەدی چاڤکانیێن ئاڤی ئێن زور بوو و بڤێ دەڤەرێ ژی دگوت کاول کۆ. پشترە ژی ل کۆیە یا نها ئاکنجی بوون کو دیرۆکا وێ ژبو 1600 ساڵان بەریا نها ڤەدگەڕێت. کۆیە پتر ل 80 شینوار هەنە ل وانا: خرابە، کلێسە، کەلها شیلە، ئەسکی کۆیە، گوبتەپە، سکتای قەیسەری، باواجی، سماقۆڵی میرسەید، چنارۆک و حەمامۆک. ژبو ئێکەمین جاریش ب فەرمی ل ساڵا 1885 قوتابخانە لێ هاتیە دامەزران. ل ساڵا 1918 کۆیە بویە باژێڕوک. ژبەر خەباتگێڕی و کوردایەتیا وێ ئەڤ باژێڕوکە توویشی نەهامەتی و وێرانکاری بوویە ژ ئالێ ڕژێما بەعس و ل ساڵا 1988 ڕژێما بەعس باژێروکی کۆیەی بچیکتر کر و کرە ناحیە، لێ پشتی ڕاپەڕینا گەلێ کوردستان ل ساڵا 1991 جارەکە دن حکوومەتا هەرێما کوردستانێ کۆیە کرەڤ باژێڕوک. =KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:25%;height:20%;float:right;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2009/2768/0004.JPG=KTML_ImageCaption_Title=کەلها کۆیە=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=کەلها کۆیە=KTML_ImageCaption_End=
ل ڕوژهەڵاتا پایتەختێ هەرێمێ (#هەڤلێر#) 70کم یا دویرە. کۆیە ل بنارا چەند چیایەکانە کو ڕوژهەڵات و باکوور و ڕوژئاڤایا وێ گرتیە، وەک چیایێ هەورێ و هەیبەت سوڵتان کو (1206) م و باواجی (1266) م لسەر ئاستێ دەریایێ یا بڵندە. باشوور ژی دبیتە دەشتەک بەرفرە و ل هندەک جهان ژی خاکا وێ دبیتە گرد. دیرۆکا درووست کرنا کۆیە ل توو چاڤکانییەک دیرۆکی نەهاتییە، چەند ڕایەکێن جودا هەنە کو ل دوماهیکێ دبن ئێک و بەلگە هەنە کوو کۆیە دوو هەزار ساڵان بەریا زایینی ژیان تێدە هەبوویە. چەندین پاشمایێن شینواری هەنە کو هەندەک ب پاشمایێن گۆتییانن، جهێن شینواری کو ل ڤی باژێڕوکەی دکەڤنە بەرچاڤ: (کەلها شیل -جل بەسەر- قازبەگی – کلیسە – ساتو – کەلها گۆکتەپە – شێخەلوان – سکتان – حمامۆک - قەیسەری – خان - تاقی کۆن - مزگەفتا مەزن - زۆرا گۆرستان) . کویە بسەر پێنج تاخان دابەش بوویە، تاخێن (باییز ئاغا – کەلهات - بەفر قەندی – سەرباغ - هەواو). ڕێژەیا ئاکنجیێن ئەڤی باژێڕوکەی (95246) کەسن و ل دوو گەلان پێکهاتینە (کورد- کلدان) . کلدانێن ل دەڤەرا هەرمۆتە دژین، کو ل باشوورە. هەر ل کەڤن ئەڤ جهە ئاڤەدان بوو و خەلک لێ دژیا. وشەیا هەرموتە ب واتایا جهێ مریان (ارچ الموت) دهێت، هەروەسا ناڤێ کۆیە ب کۆهسار ژی هاتیە کو وشەیەک زەردەشتی یە و ب واتایا دەڤەرا چیایی دهێت. ل کەڤنار ئەڤ باژێڕوکە جهێ سەرهلدان و ڕەوشنبیری و زانست بوویە و گەڵەک کەسایەتی ئێن بلیمەت و ناڤدار تێدا هەبووینە وەک (مەلای گەورە - حاجی قادری کۆیی - سامی عەبدال - تاییر تۆفیق - مامۆستا باکووری – سێوە - دڵدارێ شاعێر و چەندانێن دن) .
سەرا (کەل) دگەل گەهشتن بو کۆیە لسەربڵنداهییەکێ کەلهەک کەڤنا دهێتە بەرچاڤ کو ژێرە دبێژن سەرا. ئەڤ کەلهە دیرۆکا درووستکرنا وێ ژبو سەردەمی ئاشورییان ڤەدگەڕێت و ل سەردەمێ میر محەمەد پاشایێ ڕەواندوز لسەر شینوارێ کەلها ئاشووریاندا کەلهەک درووست کرییە، ل سەردەمێ عوسمانیشدا بوویە قشل کو هەیا نها ژی پشکنینەک ک ژبوی نەهاتیە کرن. ئەڤ کەلهە ل چەندین ژوورێن مەزن و بچیک پێکهاتییە، ل ناڤەڕاستێ گۆڕەپانەک مەزن هەیە کو ل سەردەمێ زیدا ژبوی مەشقێن سەربازی بکار دهات. قەیسەریا کۆیە بازاڕەکێ قەپات و هونەرا سەرنجراکێشا کەڤن هەیە، ئەڤ بازاڕە ل ناڤەڕاستا کۆیێ یە و ڕووبەرەک کێم داگیر کرییە. مزگەفتا مەزنا کۆیە دەکەڤیتە ناڤەڕاستا باژێروکی و دیرۆکا درووست کرنا وێ ژبو ساڵا 1360 کوچی ڤەدگەڕێت و ژئالێ حاجی مەلا بەکر ئاغایێ حەوێزی هاتییە درووست کرن و نێزی ساڵەکی بەس بەرێ مەرمەر ژبوی هاتییە ئامادە کرن. ڕووبەرێ هۆڵا نڤێژکرنا وێ نێزی 600م چار گوشەیە. خانی ئێن کەڤنارێن کۆیە دکەڤنە ناڤەڕاستا باژێروکێ کۆیە، دیرۆکا درووستکرنا وانا دیار نییە، ژیێ ئەڤی خانییەی ل سەد و پێنجی ساڵان پترە. خانییەکە ل (65 - 70) ژوور و ل دوو نهومان پێکهاتییە و بەشەک لێ هەرفیایە.[2]