ئیلنجاغی گەورە
شارەدێیەکی شارۆچکەی #تەقتەق#ی شاری #هەولێر#ە، [1]، هەندێک جار بە #ئیلنجاغی شەهیدان# و #ئیلنجاغی شێخانان#یش ناودەبرێت، دەکەوێتە باشووری خۆراوای کۆیە لە سنووری کێڵگەی نەوتی تەقتەقە، ڕووبەرەکەی نزیکەی 25 کیلۆمەتر چوارگۆشەیە کەوتووەتە نێوان ڕووباری وەرزی کۆیە و داربەسەر و بەرزایی بێژینگ بەسەر، وشەکە لە (ئیلنچاغ)ی تورکییەوە هاتووە بەمانای (ئینسانلر کوجرلر) واتە خەڵکی ڕەوەند وکۆچەری و مەڕلەوەڕێن، بەر لەدۆزینەوەی نەوت لە خاکەکەیدا لە ساڵی 1958باشترین ناوچە بووە بۆ بەخێوکردنی مەڕومالات بۆیەش لەگۆتەی کوردەواری ناوی هاتووە:
بۆ مەڕ لەوەڕاندن لە کوێستان گەدە و پانەسەر لە گەرمیان ئیلنجاغ و داربەسەر
لە باشووری کوردستان چەند گوندێکی تر هەمام ناویان هەیە وەکوو: ئیلنجاغی گچکە- #ئیلنجاغی مەرزانان# لە #تەقتەق# و ئیلنجاغ-#ئیلنجاغی پارانیان# لە #قوشتەپە#، ئیلنجاغی شوان-#ئیلنجاغی حاجی لارەی# لە شارۆچکەی شوانی شاری #کەرکووک#. [2]
ناوى ئیلنجاغ لەچییەوە هاتووە؟
ئیلنجاغ لە (ئیلنچاغ)ى تورکییەوە هاتووە بەتورکى واتە (انسانلر کوچرلر)، لەکوردیشدا واتە (خەڵکى ڕەوەند وکۆچەرى)، گۆتەیەکیش لە وراتى کۆیە ئەوە پشت ڕاستدەکاتەوە کە دەڵێت: (بۆ مەڕ لەوەڕاندن لە کوێستانان گەدەوبانەسەر، لە گەرمیانان ئیلنجاغ و داربەسەر)، دیارە مەڕ لەوەڕێنیش ڕەوەندوکۆچەر بووە بەگوێرەى وەرزەکانى ساڵ بۆ پەیداکردنى لەوەڕگا بۆ مەڕوماڵاتەکانیان، لە حەیرانى کوردەواریش ناوى بە (ئیلنجاغى شێخانان)هاتووە و لە شۆڕشى نوێشدا نازناوى (ئیلنجاغى شەهیدان)ى پێدراوە و لەڕووى تیرەگەریشەوە دەوترێت (ئیلنجاغى بن داسنیان). (9)
سنوورى گوندى ئیلنجاغى گەورە
بەدوورى (9)کیاۆمەتر لە باکوورى خۆراواى تەقتەق هەڵکەوتووە، هاوسنوورە لەگەڵ گوندەکانى (#ئیلنجاغی گچکە# و #تاڵەبانی گەورە# لە خۆرهەڵات) و (#سماقە#لە خۆراوا) و (#ئۆمەرگومبەت# لە باشوور) و (داربەسەری گچکە و #شیواشۆک# لە باکوور)، کەوتووەتە نێو هێڵى درێژى (44,30-44,50)ى خۆرهەڵات و نێو بازنەى پانى (35,57-35,97)ى باکوورى گۆى زەوى، لەئاستى ڕووى دەریاوە 394مەتر بەرزە دەکاتە (1293)پێ.
کەرتێکى کشتوکاڵى ژمارە (30)ى هۆبەى کشتوکاڵى تەقتەقە، تێکڕاى ڕووبەرەکەى (9822)دۆنمە، (3767)دۆنمى پاوان و لەوەڕگایە، (3074)دۆنمى پشتاو ودێمەکارە، (1279)دۆنمى بەراوە، (703)دۆنمیشى حەرەمى گوندەکەیە، لەگرنگترین پارچە زەوییە پشتاوەکانى (سەر کفرەدۆڵ، پسیلان، زێڕین دۆڵ، هێسترباوى، بیان، زێڵواو، برفەت، تاقى پاوانێ، بانى گەورە، دۆرە زێڕینە، قووچەک، باریکە، چیاگەڕ، مام ڕەجەبە، سندیدار، شەکرۆکین، چوارجوتیار، غەران، مەحمەسمایلان، دووشاخۆکە، زیواندارە، ڕەشماڵۆکان، یاروەلى، کونە باشوکە، زەنگە، گەرماوە)، زەوییە بەراوە دیارەکانى (دایماوێ، کفرەدۆڵ، کۆردەرە، گۆمى دوکانێ، خدرحاجیان)، لەسنوورى ئەو گوندە چەند شوێنێکى خرابگەو شوێنەوارى هەیە وەک (گردى جەلالى و دایماوێ و زێڵواوێ)، جگە لە گۆڕستانى کلکەى قەبران و گۆڕستانى حەمەدى ڕەسوڵى یاروەرى کە ئەمڕۆ مردووى لێ دەنێژن، چەند گۆڕستانێکیتریش لەسنوورى ئەو گوندە هەیە وەک (گۆڕستانى کرۆسکین، قەبرۆکەى ئەلیاسى، گۆڕستانى بیان، گۆڕستانى دایماوێ، گۆڕستانى شێمحەمەد)، و دوو چاکیش لەسنوورەکەى هەیە، چاکى (دەرماناو) خەڵکى بۆ نەخۆشى بادارى چوینەسەرى و چاکى (غەرى شێمحێدین)یش بۆ نەخۆشى لەرزوتا سەردانیانکردووە.
سنوورى ئەو گوندە لە باشووروڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا هەردوو ڕووبارۆچکەى وەرزى (ڕوبارە کۆیە و ڕووبارى داربەسەر)ى پێدا گوزەر دەکات و لە باکووریشیەوە بیرە نەوتەکانى گێلگەى نەوتى تەقتەق (شەریکەیە) کە بیرە نەوتەکانى (چوارجۆتیارو گەرماوە وڕەشمالۆکان)ى تێدایە، تا ئێستا (4)بیرە نەوت لەسنوورى ئەو گوندەى لێدراوە، گەنمەکەى بانییەکەى زێڕى زەردەو نەوتى چوارجۆتیاریشى زێڕى ڕەشە.
پێکهاتەى دانیشتووانى ئیلنجاغى گەورە
لەڕووى پێکهاتەى دانیشتووانەوە زۆربەى دانیشتووانەکەى لە هۆزى (شێخان)ن و کەمێکیش لە هۆزى (پاڵانین)ى تێدایە کە کاتى خۆى دواى چۆڵکردنى گوندى (بیان) هاتونەتە ئیلنجاغى گەورە و لەگەڵ شێخانەکان بەیەکەوە وەک برایان ژیاون، هەروەها خانەوادەیەکى (خۆشناو)ى تێدایە، لەبنەچە و لە گوندى (دەراشە)وە هاتوون، هەر تیرەیەکی تر لەو گوندە هەبێت لەنێو شێخانەکان تواوەتەوەو ئەمڕۆ خۆیان بە شێخان ئەژماردەکەن.
شێخانەکانیش بن داسنین و لەبنەچە و لەبنارى چیاى (داسن)ەوە هاتوون، کە ئێستا عەرەبەکان ناوى ئەو شاخەیان گۆڕیوە لە (داسن)ەوە بۆ (مەقلوب)واتە هەڵگەڕاوە چونکە تاکە شاخە لەو سنوورە ئاڕاستەى بەرەو قیبلەوە نەبووە، تا ئێستا توێژینەوەیەکى تێروپڕ لەسەر هاتنیان بۆ کۆیە و ڕۆژاواى وراتى کۆیە لەبەردەست نییە.
لە ساڵى 2013ژمارەى خێزانەکانى 142خێزان و750سەرخێزان بووە، لە ساڵى خوێندنى (1948-1949)قوتابخانەى لێکراوەتەوە، یەکەم بەڕێوەبەرى (عەبدولڕەحمان پەتیار کۆیى)بووە، لە دیارترین کەسایەتى کوردەوارى و جوتیارییان (کێخوا وەسمان یوسف-#کێخوا وەسمان ئیلنجاغی# وحاجى عەلى حەمەد مەلاک و کاوێس مەلاک وەتمان و دەروێش خدر و عەلى مەحمود و ڕەئوف حاجى مەلا و عەوڵڵاى مام ڕەسوڵى و ڕەسوڵ حەمەد عەوڵڵا و حەمەد ڕەسوڵ حەمەد و قادرى ئەحمە مەرزى و قادرى نەجیمى و فەقێ عەبدوڵڵا و سوى مام جەمەى و حەمەلاو)ە.
هەروەها لە دیارترین کێخواکانیان (کێخوا حاجى خدرى مەلاک وکێخوا بایزکاوێس مەلاک و کێخوا قادرى جەمە و کێخوا وسوى ئەلیاس و کێخوا وسوى جەمە و کێخوا نادرى خدرى ئەلیاس و کێخوا فەتاح قادر حەمەلاو و کێخوا ساڵح مستەفاى ئەلیاس و کێخوا خورشید عوبێد حەمەلاو).
لە دیارترین کارە خزمەتگوزارییەکانى (ڕێگاى قیرتاو وکارەباى نیشتمانى و مزگەوت و هۆڵى پرسە و بنکەى تەندرووستى و قوتابخانەى بنەڕەتى و ئامادەیى و پڕۆژەى ئاوى خواردنەوە).
ڕووخان و کاولکارییەکانى ئیلنجاغى گەورە
ئەو گوندە لەسنوورى شارەدێى تەقتەق زۆرترین جار دووچارى سووتان وکاوڵکارى و پەلامارى بەعس و شەڕى ناوخۆیى هێزەکانى سەر گۆڕەپانى کوردستان هاتۆتەوە، وا لەخوارەوە هەندێک لەو داستان وڕووبەڕووبوونەوانەى نیوەى دووەمى سەدەى بیستەم دەخەمەڕوو:
یەکەم: لە مانگى ئایارى 1963 لە پەلامارى حەرەس قەومى (پاسەوانى کۆمارى)، سێ هاوڵاتى گوندەکە دەستگیر کران بەناوەکانى (عەبدولڕەحمان بایز کاوێس وسەلیم قادر نەجیم و خالید وسو ئۆمەر)بۆ ماوەى 11مانگ و11ڕۆژ لەگرتوخانەى (نوگرە سەلمان) زیندانى کران.
دووەم: لە مانگى حوزەیرانى 1963بەبۆردومانى فڕۆکە بۆ سەر ئاوایى ئیلنجاغى گەورە، هاووڵاتییەک بەناوى (زولێخا محێدین حەسەن) شەهید بووە لەگەڵ برینداربوونى (3)هاووڵاتیتر بەناوەکانى (مام قادرى کوڕەبۆر و سەکینە عەبدوڵڵا قادر و عوسمان عەبدوڵڵا قادر (#عوسمان بانیمارانی#)، کە دواتر بەهۆى ئەو برینەوە مام قادرى باپیرى عوسمان بانیمارانى شەهید بوو.
سێیەم: لە8-4-1965لە ڕۆژهەڵاتى ئیلنجاغى گەورە سوپاى ئێراق لەسنوورى گوندى تاڵەبانى گەورە هاوڵاتى (عەبدولڕەحمان بایز کاوێس) دەستگیر دەکەن وبۆ ماوەى 12ڕۆژ لە سەربازگەى قەڵاتەى تەقتەق و لەوێشەوە بۆ کەرکووک زیندانى دەکەن.
چوارەم: لە پایزى ساڵى 1966دووچارى بۆردومانى فڕۆکەو پەلامارى جاش وجەیش هاتووە هەرچەندە زیانى گیانى لێنەکەوتۆتەوە بەڵام لەڕووبارى داربەسەرى لەنێوان ئیلنجاغى گەورە وئۆمەرگومبەت، 50ڕەشەولاخى ئاوایى بەر بۆردومانى فڕۆکە کەوت هەموویانى کوشتووە، لەو پەلامارەدا بەشێکى زۆرى گوندەکە سووتاوەو هێزى پێشمەرگەش لە دوژمن هاتۆتە دەست و یەکێک لەجاش وجەیش دەکوژرێت و چەند پێشمەرگەیەکیش برینداربوون.
پێنجەم: لە مانگى شوباتى 1969، هێزێک بەسەرپەرشتى (عەبدولستار تاهیر شەریف)، قایمقامى ئەو کاتى کۆیە لە گوندى (گۆپتەپە)ەوە دێنە ئیلنجاغى گەورە و شەڕ لەنێوان (پارتى و باڵى مەکتەب سیاسى)ڕوویدا، ماڵى حەمەدى ڕەسوڵى بەئارپێچى باڵى مەکتەب سیاسى سوتێنراو، 8پێشمەرگەى پارتى دیموکراتى کوردستان بریندار بوو و دواى کۆنتڕۆڵکردنى گوندەکە لەلایەن هێزەکانى باڵى مەکتەب سیاسى یەکێک لە هێزەکەى عەبدولستار تاهیر شەریفیش کوژرا.
شەشەم: دواى دەستپێکردنى شەڕى ئێراق-ئێران لە22-9-1980، فەرمانى چۆڵکردنى گوندەکانى سنوورى کێڵگەى نەوتى تەقتەق لەلایەن ڕژێمى بەعسەوە دەرکرا، بەبیانوى بوونى نەوتەوە، دوا مۆڵەتیش بۆ چۆڵکردنى 24-11-1980بوو.
حەوتەم: لە مانگى حوزەیرانى1985، لەشەڕێکى نەخوازراوى براکوژى لەبەروارى 05-06-1985لەناو گوندى ئیلنجاغى گەورە هێزێکى یەکێتى نیشتمانى کوردستان و هێزێکى حزبى شیوعى ڕووبەڕووبوونەوە، لەئەنجامدا هێزەکەى حزبى شیوعى تێکشکا و 4پێشمەرگەیان شەهید بوون بەم ناوانە (مام کاوێس، کاوە، ئەبوسەعید، عەبدوڵڵا فەقێ)، هەروەها (هیدایەت حاجى خدر-#مام هیدایەت#)یشیان لێ برینداربوو.
هەشتەم: داستانى ئۆکتۆبەرى 1986، لە22-10-1986 هێزەکانى ڕژێمى بەعس لەجاش وجەیش و تانک ودەبابە بەپشتیوانى فڕۆکە جەنگیەکان لەدوو قۆڵەوە پەڵامارى گوندى ئیلنجاغى گەورەى دا لە قۆڵى تەقتەق و قۆڵى داربەسەرەوە، بەر لەهاتنى ئەو ئۆپەراسیۆنەى بەعس بەنیو کاتژمێر زووتر هێزێکى تیپى (86ى دەشتى هەولێر)ى یەکێتى نیشتمانى کوردستان بەسەرپەرشتى (دەشتى موهەندیس) گەیشتبوونە ناو گوندەکە، شەڕ لەنێوان ئەو دوو هێزە ڕوویدا لەنێوان کاتژمێر9-10ى بەیانى ئەو ڕۆژە، هەریەک لە (سەڵاح شینە و ئەحمەد کوردە و شەهید خاڵە یوسف ونەسروڵڵا عەلى) بەگوێرەى بەرەى شەڕەکە فەرماندەیى شەڕەکەیان دەکرد، گوشاد عەبدولڕەحمان بایز وەک برینپێچ بەشدارى شەڕەکەى کردووە و 11پێشمەرگەى بریندارى برینپێچى بۆ کردووە، جگە لەپێشمەرگەکانى تیپى 86ى دەشتى هەولێر چەند پێشمەرگەیەکى گوندى ئیلنجاغیش لەو شەڕە بەشدار دەبن لەوانە (عوزێر حسێن ئۆمەرلەو شەڕە شەهید بوو، شوکراللە حەمەدەمین ئۆمەر-برینداربوو، نەسروڵڵا عەلى، محەمەد ئەحمەد چاوشین، مامۆستا کاوە ئەنوەر نادر)، هەروەها کوڕێکى منداڵیش بەناوى (هەوراز ئازاد سمایل) شەهید بوو لەگەڵ برینداربوونى (ئایشە نامیق حەمەدەمین وحاجى ساڵح مستەفا و پورە زەوە)، لەدەمەوئێوارە هێزەکانى دوژمن دواى شەهیدکردنى کۆمەڵێک پێشمەرگەى تیپى 86ى دەشتى هەولێر، گوندەکە کۆنترۆڵ دەکەن و ژن و منداڵێکى زۆریش دەستگیر دەکەن کەژمارەیان 27 ژن و منداڵبوون بۆ ماوەى یەک مانگ لەگرتووخانەى محەتەى هەولێر زیندانى کران و دواتر ئازاد کران، ئەو داستانە بە یەکێک لەسەروەرییەکانى یەکێتى نیشتمانى کوردستان و پێشمەرگەکانى هێزى بەرگرى کوڕانى ئیلنجاغى گەورە ئەژمار دەکرێت.
نۆیەم: داستانى نیسانى 1987، لە26-04-1987هێزێکى تایبەتى ڕژێمى بەعس بۆ ڕووخاندنى گوندى ئیلنجاغى گەورە لە2فەوجى جاش ویەک مەفرەزە خاسە و عەقید محەمەد جبورى سەربازگەى قەڵاتەى تەقتەق پێکهاتبوون، سەر لەبەیانى ئەو ڕۆژە هاتنە گوندەکەو بەبڵدۆزەرێک و 4شۆڤڵەوە لە (کلکەى قەبران)ەوە تا کۆتایى ئاوایى (سەرچاران) دەستیانکرد بەخاپورکردنى گوندەکە.
هێزێکى پێشمەرگەى حزبى شیوعى کە لەپێکهاتەى لقى گەرمیان بەسەرپەرشتى مام جوامێر و لقى کۆیە بەسەرپەرشتى شەهید حاجى بەختیار مەرزانى پێکهاتبوون، بەو شێوەیە بۆسەیان بۆ ئەو هێزە ڕووخێنەرە دانایەوە:
بۆسەى یەکەم: لەناو گوندەکەوە تا زیواندارە بۆسەیەک بەسەرپەرشتى شەهید حاجى بەختیار لەلقى کۆیە.
بۆسەى دووەم: لە باوەمەرەى نێوان ئیلنجاغى گەورە وتاڵەبانى گەورە بەسەرپەرشتى مام جوامێر لەلقى گەرمیان.
لەناوگوندەوە: کۆمەڵێک لە هێزى بەرگرى وپێشمەرگە بەشداربوون لەوانە (#جەلال ئیلنجاغی# و #حەمە چاوشین ئیلنجاغی# و سوارە وسو جومعە و موحسین ڕەئوف عوسمان و کاکل مەحمود کانەبى و حەسەن تەها قادر و عەزیز مەلا عومەر و کاوە ئەنوەر نادر).
لە کاتژمێر 3:20 سێ وبیست دەقیقەى دواى نیوەڕۆ لەناو گوندییەوە تەقە دەستی پێ کرد، زیاتر لە14ئۆتۆمبیل و4شۆڤل وبلدۆزەر، کەوتە دەست هێزەکانى پێشمەرگە، 6سەرباز و7جاشیش کوژران، ئەو داستانەش بەخوێنى گەشى شەهید (عەبدولموتەلیب حەمە عەلى ئیلنجاغى) ناسراو بە (هەنگاو) لەقۆڵى باوەمەرە تۆمارکرا، هەروەها (سەرکەوتە ڕەش) کە پێشمەرگەیەکى حزبى شیوعى بوو لەو شەڕە فیشەکێک بەر مێشک وسەرى کەوتبوو، هەرچەندە دەرچوى ئامادەیى بوو، بەڵام خوێندەوارى لەبیر نەما، ئەو لێدانەى دوژمن وای کرد چیتر بەمەبەستى ڕووخاندنى گوندەکان لەشکرکێشى نەخاتە سەر گوندەکان، سەبارەت بەو شەڕ و داستانانەى کە لە ئیلنجاغى گەورە تۆمارکراون لێرەدا ناتوانم بەدرێژایى باسیان بکەم، ئەگەر تەمەن ڕێگەم پێبدات و خوایاربێت بەجیا لە پەرتووکێکدا بۆ مێژوو تۆماریان دەکەم.[3]