BÎRANÎNÊ MIN DERHEQA EREB ŞAMÎLOV
Paşî Fêrîk Polatbêkov Ereb Şamîlov komûnîst û şorişgerekî kurdî duda bû, tevgelekî şerê bajarvanîê bû, parwelatê Stavropolê û Bakûra Kavkazêda şerkarî dikir dijî dijminê qeydê sovêtîê, bi aktîvî tevî testîqkirina dîwana sovêtîê dibû li Pişkavkazê. Ew endamê Partîa komûnîstîê bû sala 1918-da. Sala 1924-a vedigere Ermenîstanê û xebata seyasetîê-masayê dide gurkirinê.
Dawya salêd 20-î Ereb Şamîlov û Îsahak Marogûlov tevayî elîfba kurdîye latînî hazir kirin. Wî çaxî Ereb Şamîlov dixebitî çawa înstrûktorê (telîmçîê) Kommerkezya PK Ermenîstanê alîê miletê kêmjimarda. Vê qulixêda ewî şerkarîke berk dikir dijî tirêq, ax’a û begê êzdya. Lema jî wana kîna xwe kutabûn Ereb Şamîlov, şer avîtinê, giva ewî ruşet xwarye, nava êzdyada şêxtîê dike û xêra berev dike. Seba vê yekê jî Ereb Şamîlov girtin. Paşî girtina wî elîfba latînîye teze bi navê “Xo-xo hînbûna xandina nvîsara kurmancî” sala 1929-a Yêrêvanêda hate çapkirinê. Çawa xudanê wê pirtûkê navê Î.Marogûlov û E.Ş. hatibû nivîsarê. Usa jî pirtûkêda p’erê “Ji alîê hazirkirada” (weksene, yek tenê nîbûye, dudu bûne) hebû. Navê Ereb Şamîlov t’am nehatibû nivîsarê, çimkî wî çaxî ew girtî bû.
Gava E.Şamîlov ji girtîgehê derket, çû Lênîngradê û wêderê romanoka xweye “Şivanê kurmanc” bi zimanê ûrisî nivîsî û ew pirtûk sala 1931-ê Moskvaêda hate çapkirinê. Kurdzan V.Nîkîtîn ew tercmeyî fransî kir û Bêyrûtêda çap bû. Paşê kurda ew ji fransî tercmeyî kurdî kirin û çawa pirtûkeke başqe dane çapkirinê. A ser hîmê evê romanokê kurdê welatê dereke hetanî roja îroyîn jî Ereb Şamîlovra dibêjin “bavê romana kurdî”.
Lênîngradêda (Sankt-Pêtêrbûrga nha) Ereb Şamîlov usa jî xebateke ûlmî nivîsî – “Fêodalîzm nava kurdada”. Cîye bê gotinê, wekî hela salêd 20-î rojnemêd Pişkavkazêye ûrisîda “Zarya Vostoka” (“Nûra Rohilatê”, Tbîlîsî), “Bakînskîy raboçîy” (“Palê Bekyê”) gelek gotarê wî dane çapkirinê derheqa şayîrê meye klasîkda. Ewî, Qanatê Kurdo û Î.Sûkêrman tevayî xebateke ulmî nivîsîn – “Îzafêta zimanê kurdîda”. Bona vê yekê ewana şedetnema (patênta) dîharkirina zanyarîêye teze stendin.
Wî çaxî Aşot Hovhannîsyan dixebitî çawa katibê Kommerkezya PK Ermenîstanêyî pêşin. Navbera wî û Ereb Şamîlov xweş bû. Ereb Şamîlov radibe nema wîra dişîne û hîvî dike guhdarîê bide ser edebyet û çanda kurdê Ermenîstanê. Sala 1937-a A.Hovhannîsyan digrin, arxîva wîda nemê E.Şamîlov jî dibînin. Difikirin E.Şamîlov jî heval û hogirê A.Hovhannîsyane, Lênîngradêda E.Şamîlov digrin û sirgûn dikin.
Ereb Şamîlov sirgûnêda ma hetanî mirina Stalîn. Tê bîra min, sala 1954-a rojnema “Sovêtakan Hayastan”-êda (“Ermenîstana sovêtîê”) înformasîake biç’ûk çap bû derheqa wê yekêda, wekî bolşêvîkê kevn, nivîskarê kurd Ereb Şamîlov vegeryaye Yêrêvanê. Hetanî wî çaxî me navê Ereb Şamîlov nebihîstibû, peyketîê wî jî tu cya navê wî nedidan, ne jî dinivîsîn. Lema jî em, wekîlê silsileta cahil, haj Ereb Şamîlov nîbûn.
Sala 1960-î bû. Ez teze çûbûm radîoêda dixebitîm. Rojekê jî Xelîl Mûradov gote min, wekî wezîrê Ermenîstanêyî ronkayê gazî çend rewşenbîrêd me kirye bona pirsa pirtûkê dersê zimanê kurdî binihêrin. “Dixwazî, tu jî were bibihê”. Em çûn. Ereb Şamîlov, Hecîê Cindî, Emînê Evdal, Casimê Celîl, Mîkaêlê Reşîd, Xelîl Mûradov bûn. Wexta destbi enenekirina pirsê kirin, lawikê me qalmeqalmeke mezin pêşda anîn, hurmeta hev ketin. Tê bîra min, Emîn hilda ha Ereb Şamîlovra got: “Ereb, merî gerekê k’êrekê zikê terake!”
Wezîr dît, wekî vî çûreyî pirs nikare bê safîkirinê, û got: “Herin, ezê careke mayîn gazî wekim”. Lê usa jî hetanî dawîê gazî nekir. Ew cara pêşin bû, ku min Ereb Şamîlov nêzîkva dît û nas kir. Paşî wê yekê em timê rastî hev dihatin û pevgirêdanê meye dostîê berdewam kirin hetanî mirina wî.
Telebextra, hetanî nha Ermenîstanêda derheqa Ereb Şamîlovda kêm hatye nivîsarê. Lê ewî şuxulekî mezin kirye û gerekê anegor jî bê qîmetkirinê. Ez vêderê naxwazim derheqa efrandarya Ereb Şamîlovda binivîsim, çimkî ew têmake mezin û başqeye. Her tenê dixwazim bêjim, wekî E.Şamîlov nava kurdê Kurdistanê (û ne tenê wêderê) eyane çawa bavê romana kurdî (“Şivanê kurmanc”), bavê romana kurdîye dîrokî (“Dimdim”). Gava ez sala 2001-ê Başûrê Kurdistanê qesidîm, wexta gilî dihate ser Ereb Şamîlov, berî her tiştî qiseçîê min xût derheqa wê yekêda digotin. Wexta ez Sulêymanîê bûm, çûme parka wî şeherî. Wêderê nîvheykelê şuxulkarê meye dîrokî, edebyetê û çandê danîbûn. Gava Mam Celal ez qebûl kirim, min pêşdanîn kir, wekî wê rind bûya wê parkêda usa jî nîvheykelê Erebê Şemo danyana. Mam Celal ev pêşdanîn gelekî bi alavî qebûl kir û sparte wezîrê çandê, wekî wê parkêda nîvheykelê Erebê Şemo û Qanatê Kurdo jî daynin.
Ez vêderê dixwazim binivîsim, wekî E.Şamîlov merivekî çawa bû. Berî her tiştî ew merivekî xêrxwaz, zane û miletparêz bû. Kurmancîke bêqusûr zanibû, ûrisya wî mînanî ûrisya torinê ûrisa bû. Ewî usa jî ermenî, tirkî û zimanê mayîn zanibû.
Eyane, wekî E.Şamîlov eslê xweda şêxe û gelekî zû ji gundê xwe derketye, pevgirêdanê wî gelek nîbûne tevî cimeta wî. Ew hîmlî Ûrisêtêda şuxulkarya şorişvanîêva mijûl bûye. Dêmek, wede û mecalê wî tunebûn dînva mijûlbe. Lê ewî zef rind dînê êzdya zanibû.
Tê bîra min, wexta dya Qanatê Kurdo Çatqiranêda (nha Nor-Gex’î) çû rehmetê, Ereb Şamîlov û em, çend rewşenbîr, wextê definkirinê hazir bûn. Wêderê usa jî gelek şêx û p’îr hazir bûn. Yekî destpê kir qewl got. E.Şamîlov ew da seknandinê û xwexwa ew qewl got û hela serda jî çend heb zêde kirin. Hazir ecêbmayî man ser zanebûnêd wîye dîn.
E.Şamîlov merivekî gelekî merd bû. Tê bîra min, rojekê kolanêda ew rastî min û Egîtê Abasî (ku herfrêzê rojnemê û pirtûkê kurdî bû) hat. Ewî em zorê birine mal. Kabînêta xweda butulgek konyak û sê tas danîn. Tas tijî konyak kir, hilda, go:
— Em vexwin salxya wê yekê, wekî pirtûka mine teze “Berevok” neşir bûye.
Paşê meseleke wê pirtûkê pêşkêşî min kir, yek jî da Egîtê Abasî. Wê şûnda dex’la textê xweyî nivîsarê vekir, baqe pere derxist û got, wekî honorara wê pirtûkê stendye û destpê kir êpêce jimart. Perê jimartî da Egîtda û gotê:
— Eva jî ber xebata teye kirîva, eger hindike, bêje, ezê serda zêdekim.
Egît gotê:
— Apê Ereb, berevkirina evê pirtûka te xebata min bû û min bona wê yekê aylix stendye. Tu çira van pera didî min?
Go:
— Na, lao, te xebat kirye, ez jî alîê xweda wê xebatê qîmet dikim.
Wexta xwendkarê kurde welatê dereke dihatne Yêrêvanê, diçûne dîtina Ereb Şamîlov, ewî tu cara ew bêqedir verê nedikirin (hinekara sehet distend, pere dida yê mayîn).
E.Şamîlov gelekî miletê xwe hiz dikir. Bona rastî ewledê miletê xwe bê, xwexwa diçû sûkê. Û gava kurmancek didît, diçû bal, jêra kurmancî xeber dida, dilê wî baristan dibû, jê dipirsî, ji kîjan gundîye, ji çi êlêye. Ewî zef rind êl û eşîrê me, merivê meye pirî-hindikî eyan nas dikir. Paşê cem wî kurmancî bazara xwe dikir û vedigerya malê.
Ew bi aktîvî tevî civatê para nivîskarê kurda dibû, mêrkîmî fikra xwe digot derheqa pirtûkê tezeçapbûyîda. Lema jî geleka rûê vê yekêda ji Ereb Şamîlov hiz nedikirin, çimkî ewî rastgoyî bû. Hertim ocaxê kurdaye li Yêrêvanêye çandê diqesidî, bi fikrê xweye qenc alîkarî dida wan. Ez îdî nabêjim derheqa wê yekêda, wekî ewî çiqas gotar dinivîsîn bona rojnema “Rya teze” û para xeberdanê radîoêye kurdî.
Serkarya rêspûblîkaê gelekî qedrê wî zanibû, ew bi çend mêdala û ordênava hatibû rewakirinê. Û badilhewa nîne, wekî wextê definkirina wî (s.1978-a) wekîlê serkarya rêspûblîkaê hazir bûn û ew pantêona Yêrêvanêda defin kirin. Textê bîranînê pêsîra wî avayê ser kolana Abovyan xistine, li ku E.Şamîlov maye.
Sala 1997-a bi hereketê koma nivîskarê kurda û Şêwra rewşenbîrê kurda bi alîkarya serkarya rêspûblîkaê 100-salya bûyîna Ereb Şamîlov bi heyteholeke mezin hate derbazkirinê. Civata şaynetî sera fîlharmonîaêye biç’ûkda derbaz bû, li ku doklada sereke min da. Êvarê jî rêstoraneke Ermenîstanêye serekeda (“Êrêbûnî”) bi kîsî hukumetê bankêteke mezin dan.
Çend gotara jî bixûnin ji sîkla «Sifetê çend merivê wextê min»:
QAÇAXÊ MIRAD (MÛRADOV XAÇÎK ŞABABOVÎÇ)
NADO MAXMÛDOV
ŞIKOÊ HESEN
MÎKAÊLÊ REŞÎD. [1]