Di wêje de bikaranîna ziman, an jî rola wêje dipêşxistina ziman de.
(helbest, bexşan, çîrok, roman, cerbandin û wekî din)
Wêjehezên cîhanê bi sedan pirtûk li ser vê babetê bi zimanên xwe nivîsandin.
Lê heta ji min were, ezê bi kurtî bejim û ez ê bi pirsan dest bişiroveya xwe ya li ser vê mijarê bikim.
Gelo çawa wêjevan hestên xwe derbasî xwendevanên xwe dikin? Bi awayekî din bipirsim, wêjevan çawa dikarin xwendevanên xwe, bikin şirîkên hest û ramanên xwe? Û pirseke din, zimanê berhemên wêjeyî pê têne nivîsandin û zimanê wêje çi bandorê li hev dikin?
Ji bona bersiva van pirsan, rast were dayîn. Pêwîst e mirov pêşî li dema kesên berhemên wêjeyî dixwînin an jî guhdar dikin, li rewşa wan a derûnî binêre. Ya duyemîn, Têgihîn, nêrîn, çavderî, awayê xeyal anîna ziman û bi hêzbûna derbirîna nivîskar hesab bike. Ya sêyemîn, bikaranîna zanîna ziman di berhemên wêjeyî de ye. Heke mirov van merc hemû li ber çavan bigire û bi cih bîne, di nirxandina xwe de mirov dikarê tabloyeke serkeftî peşkeş bike.
Mirovan bi peydakirina deng û bi axaftinê re wêje jî peydekirin. Li wê serdemê li ba zimanê axaftina rojane, xwezeya lê dihizirîn ji bona bandora xwe lê bikin û dîtinên xwe bêjin, zimanê sêhrî peyde kirin. Ev xisûsiyêta vî zimanî, bû pêşengê zimanê wêje.
Afirandina berhemên wêjeyî; tê wateya zindî kirina xeyalê. Bi corekî din bejim, rastî û xeyal bi hev re di berhemên wêjeyî de tene bikaranîn. Ev ya zimanê wêjeyî ji axaftina rojane cuda dike û ziman dike giyanê wêje. Ev zimanê bi aheng, kelecana nava xwendevanan dilivîn û bandoreke bihêz li wan dike. Heke livîn û kelecan di berhemê wêjeyî de nebe, temenê wan jî tune ye û bandorê li mirovan nakin. Ji bona wê Platon di danasîna helbestê de, gotina zimanê sêhrî bikar aniye. Ji vî zimanê ahenga dengan re, zimanê sêhrê hatiye gotin.
Ya girîng di nivîsandina hemû coreyên berhemên wêjeyî de, ne gotinên tevlîhev û hevokên dirêj in. Gotinên kurt û hevokên derûnî bandora xwe zêdetir li ser mirovan dihêlin.
Li gorî min heta ji wêjevanan wer, divê peyvan baş hilbijêrin û wan baş di cihên pêwîst de bicih bikin. Heke pêwîst be yekîtiya çend peyvan çêkin û piştre hevoka xwe saz bikin. Ji ber wêjevan hêza xwe ji ziman digirin, hevîr û hevîrtirşê wan jî ziman e. Ziman jî ji hêmanên wêje hêz digire û bi destên nivîskaran digihê hêza afirandina derbirînê. Berhemên bi vê zanîne hatin nivîsandin li kudera cîhanê hatibin nivîsandin jî ti ferq nîne, dê xwe bidine xwendin. Berhemên bi naverok, xeyal, bi formê afirandinê, bi coşa hûnandina tevna dengan hatin nivîsandin, xwe demeke dirêj bi xwendevanan didin xwendin. Li vê rêwîtiya temenê dirêj, heke bandora xwe li ser mirovan hiştibin, di vê serkeftinê de para bi hostatî, bikaranîna ziman pir mezin e.
Berhemên wêjeyî bi xweşikkirina raman, hest, xeyal û zelaliya nêrînên nivîskar, bê paseport û bê sînor nas bikin, xwe digehine wêjehezên cîhanê.
Nivîskar xeyalan bi gelek curan dertînine pêş. Bi hostatiya hilbijartina gotinan bi lihevanîna bikaranîna ziman, rastî û xeyalên xwe di navhev de baş distirhin piştre pêşkêş dikin. Ya van hemûyan werdigerîne derbirînê peyivok in. Yên nirxandina deng bi hostatî nîşan didin û bandora xwe li me dike ew in. Zimanê wêjeyî, zimanê hemû cîhanê ye. Wê demê tiştên berhemên wêjeyî hemdem dikin û dikin zimanê cîhanê hûnandina ziman e.
Ji afirandinên di nav çalakiyên destpêka mirov de cih girtî û heta roja me hatî, wêje ye. Û tiştê afirandina wêjeyî hemdem dike û dike zimanê cîhanê, zanîna hûnandina zimanê ne.
Hûnandineke serkeftî bi gotinên xweşikkirî (estetîkkirî) dibe û divê her peyiv di cihê wê de werê bi cihkirin. Mirovan ev metod ji serdema pêşî ve bikaranîne.
Ji ber wê tê gotin, formê nivîsê yê pêşî mirovan nivîsandî, formê helbestê ye. Bi vî awayî bûyer bi kêm gotinan tê nivîsandin û ev jî bûye bingehê zimanê wêje. Berhema herî xweş û serkeftî, berhemên nivîskar bi kêm gotinan mabesta xwe anîbin ziman e.
Ji ber vê xesletê, berhemên wêjeyî (bi teybet helbest) dem dem bi xew ve çûbe, dem dem ji nedîtinê re hiştibin, heta gelek ceran bi çavên biçûk lê hatibe meyzandin jî, xwe gihandiye roja me.
Bêyî dirêj kirina mijarê divê bêjim ji serdema pêşî, heta serdema me, hemû civakên mirovan li dervayî zimanê têgihiştina rojane, zimanekî cuda afirandin.
Ev zimane yê berhemên wêjeyî dike malê cîhanê.
Em dizanin tiştên berhemên wêjeyî ji wan pêk tên, hest û raman in. Tiştê yekem yê berhemên wêjeyî nemir dike jî, xweşik bikaranîna ziman di hest û ramanan de ye.
Hestên mirov çiqasî pir dibin bila bibin, ramanên mirov çiqasî tûj û hêja dibin bile bibin, ya herî girîng bi zanîna ziman pêşkêşkirina wan hest û ramanan e.
Bi kîjan zimanî were nivîsandin bila were nivîsandin ji bona çi armancê dibe bila bibe, bi çi rêbazê dibe bila bibe, kîjan hest, raman, xisûsiyetên kîjan formî nîşan bide bila nîşan bide. Tiştê têgihiştina wêje xweş dike û mirovan dilerizîne, ahenga dengan e.
Mînak yek ji we pirsa rewşa min ji min bipirse, ez nikarim vê bersivê bidim.
bêhna meynoşên ji êvarê mayî,
fermandarê artêşa xwe winda kirî me ez.
Lê ji bona rewşa xwe ya xirab ji xwendevanê xwe re bêjim, ez dikarim di helbesta xwe de welê binivîsim.
An em ji dayîka xwe re welê nabêjin.
Negirî dayê nelorîne,
rondikên ziwa nebarîne.
Em van gotina dikarin di berhemên xwe de bikar bînin.
Ev hevok dixwazê li Ewrupa, an li Kurdistanê hatibe nivîsandin, mirovan dizane bi zimanê wêjeyî hatiye nivîsandin. Ji ber bi zimanê guvaştî hatine nivîsandin, mirov pirtir dihejîne. Ev ziman dibe navenda pêşxistina ziman û xeyala mirovan. Ev ziman bi şêwekî li guhên mirov xweş were, bi hevokên lihevkirina gotin û muzikê tê gotin. Ji ber wê ye li hişê xwendevanan tê nivîsandin û bandorê li zimanê wan jî dike.
Wêje; çanda zimanên civatan xweşik û dewlemend dikê ye.
Ziman, bi zimanê wêjevanan xweşiktir dibin, bêje zelal û gotin sipehîtir dibin. Wêjevan bêje û gotinan bi kedeke mezin xweşik dikin di derhemên xwe de bi cih dikin û pişt re pêşkêşî xwendevanan dikin. Bi wî awayî hestên xwe derbasî xwendevanên xwe dikin. Xwendevanên xwe, dikine şirîkên keser û şadiyên xwe.
Wêjevan dengan dikine stran û ramûsan. Carinan jî gotinan, dikine hawar, lorî û dikine rondikên çavan.
Ev deng di hest û ruhê mirov de dibine mîna gul û stiriyên gulan.
Berhemên wêjeyî; ne komkirina qelabalixa gotinên bê ser û ber in. wêjevan gotinan yeko, yeko hildibjêrin û bi wijdan bi awayekî dadwarî wan di berhemê de bi cih dikin.
Hostatiya nivîskaran ew e, her tîpê, her peyivê û her hevokê di cihê wan de zanibin bi cih bikin. Nivîskar bi peyivan, ronahiya pêşveçûnê di hişê xwendevanan de pêdixin. Rengvedana hest û ramanê, hilpekandina mantiqê û di nav ziman de afirandina ziman çêdikin. Ji nivîskarên berhemên wêjeyî, qabiliyeta hevoksazî û fêrbûna hilbijartina peyivan, hunerê peyiva ji dil ji wan tê xwestin. Ji ber ol û felsefa berhemên wêjeyî zanîna ziman e. Bi riya ziman nivîskar xeyal û ramanên xwe derbasî xwendevan dikin.
Pêwendiyên deng û wateyê hêzê didine hev û gazî xwendevanan dikin.
Di berhemên wêjeyî de form, deng, wate û peyama wêjeyî, di guhartina hest û baweriyên xwendevanan de dibe pira veguhartine.
Nivîskarên berhemên wêjeyî, bi hevoksaziya xwe tixûbên di nav rastiya naveroka mijarê û şêweyê ragihandinê de radikin. Ji ber armanc ew e, mebest bi awayekî xurt were ragihandin e. Ev taybetmendiya zimanê berhemên wêjeyî, di giyanê civatê de bandoreke biqasî erdhejê çêdike. Raman, hest û têgihiştina civatê bi pêş ve dibe.
Zimanê nivîskar û têgihiştina xwendevan bi hev re sîstemekê ava dikin. Sîstema ew di nav demê de ji hev fêhm bikin ava dikir û hêla balkêş jî ev e.[1]