Danayê mu‘emmerê kuhensal
Evrengehe go ji bo me ehwal”
Çîrok bi vê beytê dest pê dike. Çîrokbêj “zanayê pîr yê saldîtî” ye. Ev pîrê 2500 sal berê jîyaye û bûye bavê dîroknasîyê Herodotê Yûnanî ye. Çîroka me Kurdan jî ew dibêje.
Di dîrokên kevn de Kurdan yek ji împeretorîyên herî mezin ava kir. Lêbelê, li gor vegotina Herodot, ne ji bo yexma û talanê, ne ji bo feth û îşxalê û ne bi çavsorî û xwîndarîyê. Şifre û sêhra vê dewletê yek peyv bû: Edalet (dadmendî).
Deîokes di nav êlên Kurd de hakim û dadwerek bû. Kê li hev nedikir, diçûn dîwana wî. Wî jî edalet belav dikir û kêşeyên gel çareser dikirin. Wê demê Medî di bin desthilata Aşûrîyan de bûn. Ji 6 êlan pêk dihatin: Bûsî, Paretakenî, Strukhatî, Arîzantî, Bûdî û Magî. Aşûrîyan ji pênsed salî û vir ve herêm birêve dibir. Di nav gelan de pêşî Medî ji bin hukmê wan derketin û serxwebûna xwe ragihandin, azad bûn. Lê çawa?
Demekê Deîokes xwe bi paş ve dikişîne û êlên Medî li gelek tevlîhevî û destdirêjîyan rast tên. Ji bo pêkanîna dad û aramîyê dixwazin yekî ji nav xwe wek key/Qral hilbijêrin û pergalekê deynin. Dadwerê rastgo û adil tê bîra wan. Diçin li derîyê Deîokes dixin. Deîokes ji wan qesrekê û parastvanan dixwaze. Daxwaza wî bi cî tînin. Deîokes dest bi çareserkirina pirsgirêkên wan dike. Doz û gilî bi nivîskî tên ber destê wî û ew jî hukmê xwe dinivîse. Bi vî awayî bingeha dewleta #Kurdî# bi dadwerekî û qonaxa edaletê tê avêtin.
Piştre Deîokes dibîne ku Medî hemî daxwazên wî dipejirînin, ew jî bajarê Ekbatana (Hemedan) bi heft sûran çêdike û qanûnan datîne. Berya zayînê di sala 678an de dewleta Medya tê damezrandin. Deîokes dewletê bi edalet bi rê ve dibe. Piştre kurê wî Fraortes dikeve dewsa wî. Bi Medîyan bes nake û hukmê xwe li ser Persî û gelên din fireh dike. Asyayê dixe bin hukmê xwe. Piştî Fraortes ji alîyê Aşûrîyan ve tê kuştin, kurê wî Keyakser tê ser text û dewleta Medya digihîne asta herî bilind. Yêkîtîya hemî êl û eşîrên Medyayê çêdike, Bi Babîlî û Lîdyayîyan re şer dike. Kapadokya dixe bin hukmê xwe û çemê Halysê (Kizilirmak) dike sînorê xwe û Lîdyayîyan. Lîdyayîyan têk dibe û bi ser Nînewa de diçe. Îskîtî û Aşûrîyan têk dibe. B.Z di sala 612an de împeretorîya Aşûrîyan dirûxîne. Di şerê Medî û Lîdyayîyan de roj tê girtin û peymana aştîyê tê danîn. Ji bo aştîyê Keyakser bi Aryenîsa keça Kroîsos re dizewice. Piştî Keyakser, kurê wî Astyages dibe keyê Medan yê dawî.
Rojekê Astyages xewnekê dibîne û difikire ku wê kurekî keça wî Mandane çêbibe û desthilata Medan birûxîne. Li gor vegotinên Herodot di dema xwe de Medî çîna serdest bûn. Persî yek ji gelên bindestê wan bûn. Dema Astyages xewnê dibîne Magî jê re wiha dibêjin: “Keyê me! Ji bo me ya giring ew e ku hukmê te têk neçe. Heger bi awayekî din bibe û desthilat bikeve destê vî zarokê Persî, wê bikeve destê bîyanîyan û em ku Medyayî ne, heger em bibin bindestê Persîyan, wê ti giranîya gotina me nemîne.”
Ji ber Medî ji çîna serdest bûn, Astyages keça xwe nade yekî Medî. Ji bo pêşî li kehanetê bigre wê bi Kambîsê Persî re dizewicîne. Piştî Kyros çêdibe, dide fermandarê xwe Harpagos û dixwaze wî bikuje. Harpagos jî wî dide şivanekî ji bo li çîyê bikuje. Lêbelê şivan Kyros nakuje û mezin dike. Piştî salan, dema Astyages bi vê dihese ji bo cizakirinê kurê Harpagos dikuje. Kyros jî ji mirinê xilas dibe. Lêbelê ev yek di dilê Harpagos de dibe kul û kîn.
Dema Kyros mezin dibe Harpagos bi dizî pê re dikeve têkilîyê û dixwaze heyfa xwe ji Astyages hilîne. Kyros jî Persîyan dide hev û banga derketina ji bindestîya Medan li wan dike. Dema Kyros banga serhildanê li Persan dike wiha dibêje: “Bawer im qedera min ji bo vî karî ye. Hûn jî ji ti alîyî ve, bi taybet ji alîyê şervanîyê ve ji Medîyan ne kêmtir in. Fêm bikin û demildest dev ji Astayges berdin.” Bi vî awayî Persîyên heta wê deme nebûbûn dewlet ji xwe re serokekî dibînin û fikra rizgarbûna ji bindestîya Medîyan geş dibe.
Di şer de Harpagos alîyê xwe diguherîne û Kyros bi ser dikeve. Dema Astyages dîl dikeve destê Persîyan, ji Harpagosê Medî re wiha dibêje: “Tu herî ehmeq û niheqê mirovan î. Madem te dê ev tişt bikira, te karibû tac bide serê xwe. Te Medî kirin bindestê koleyên wan.”
Bi vî awayî B.Z. di sala 550 de Dewleta Medê ji alîyê Kyros ve tê ruxandin. Dewleta Axamenîyan tê damezrandin. Yekem car Persî azad dibin û têne ser hukim. Her çiqas piştî dewleta Medya, dewleta Persîyan ava bûye jî, bandora Medîyan domîyaye. Persîyan ji pir alîyan ve xwe şibandine Medîyan û di fermandarîyê de cih dane wan. Dema Keybanûya Massagetê ji Kyros re name şandîye wiha gotîye: “Keyê Medan, dev ji van karan berde.”
Piştre Kyros bi fermandarîya Harpagosê Medî Lîdya, Babîl û Fenîkeyê bi dest dixe, hukmê xwe fireh dike. Di dema kurê wî Kambîs de Persî Misrê jî bi dest dixin û heya Qartacayê diçin. Di serdema Kambîsê kurê Kyros de du magên Medî dest datînin ser textê Îranê û nêzîkî salekê dewletê birêve dibin. Piştre bi “Komkujîya Magîyan” dewlet dîsa dikeve destê Persîyan û Daryûsê Yekem.
Ji wê demê heya niha hevberîya Kurd û Persîyan ji bo text û desthilatê didome. Herodot di gelek cîyan de Îranî û Medîyan ji hev cuda dike û peyva “Îranî” ji bo Persîyan bi kar tîne. Ji vê çîrokê dîyar e ku li erdnîgarîya Îran û Kurdistanê pêşî êlên Kurd gihane hev û dewleta xwe çêkirine. Piştre Axamenîyê nîv Medî nîv Persî hatine ser hukim û her ku çûye desthilat ketîye destê Persîyan. Di ruxandina dewleta Kurdî û damezrandina dewleta Persî de rola herî mezin ya fermandarê Kurd Harpagos e. Harpagos ji bo tola xwe, xayintî bi qewmê xwe re kiriye û hemî zanîn û lehengîya xwe xistiye xizmeta Persîyan.
Ya balkêş ev e ku çîroka dewleta Kurdî bi lêgerîna edaletê û keyatîya dadwerekî dest pê dike. Kurd îro jî di nav alozîyeke dijwar de ne û li edaletê digerin. Gelo wê careke din karibin ji vê bindestîya bêrûmet xilas bibin û serwerîya xwe ava bikin? Heger zana û zilhêzên wan dev ji xizmeta xelkê berdin û bikevin xizmeta gelê xwe çima nebe! Silav li ruhê serfiraz yê Deîokes û Keyakser. Bila himetê li nevîyên xwe bikin da ji vê bindestîyê xilas bibin.[1]
#Dewleta Kurdî#
Necat Zivingî