Metnên ewilî yên Kirmanckî
Xebata “Metnên Verên yê Kirdkî” ku di warê Kirmanckî de metnên ewil ên çapkirî dihewîne, xwe disipêre keresteyên folklorî yên di dema Herba Qirimê de ji Kurdên dîlgirtî hatine guhdarîkirin û tomarkirin.
Heta salên 1930'î gelek xebatên di warê folklora Kurdî de, ji aliyê biyaniyan ve hatine kirin. Nexasim jî ji welatên Ewrûpayê gelek lêkoleran berê xwe daye Kurdistanê û der barê bingehê wê yê civakî de bi rêya gel, şêx û meleyan gelek keresteyên folklorîk tomar kirine û li muzeyên welatên xwe bi cih kirine. Yek ji van lêkoleran jî Peter J. A. Lerch e ku di sedsala 19’an de di warê Kurdolojiyê de xebatên akademîk û zanyarî kirine.
Di salên 1850’yî de, di dema Herba Qirimê de (1853-1856) di navbera Împaratoriya Osmanî û Çarîtiya Rûsyayê de qewimiye, nêzî 300 leşkerên Osmanî dîl tên girtin û li kampa dîlgirtiyan a bajarê Roslowê yê ku wê demê bi ser parêzgeha Smolonskiyê ve ye, tên ragirtin. Di nav van dîlgirtiyan de, 50 leşkerên Osmanî yên Kurd jî hene. Lerch jî ji bo biçe vê kampê, destûrê ji Akademiya Zanistê ya Împaretoriyê ya Rûsyayê dixwaze û akademî wî wezîfedar dike. Lerch, li kampê li ser Kurdên dîlgirtî hin lêkolînan dike. Li vê kampê, li hin malûmatên herêma Sîwanij a Dara Hênê ya Çewligê guhdarî dike û wî ew di xebata xwe ya navbirî de bi keys kirine. Lerch, ji dîlgirtiyên Kurd li gelek kilam, stran, xeberoşk, destanên Kurdî guhdarî dike. Der barê şer û pevçûnên di navbera êl û eşîrên Kurdan de jî gelek agahî û malûmatan tomar dike. Van keresteyên folklorîk, di sala 1858’an de bi navê “Lêkolînên li ser Kurdan û Îraniyên Xaldeyî yên Bakur” wekî du bergan li St. Petersburgê çap dike. Ev xebat, bi taybetî ji bo zaravayê Kirmanckî gelekî girîng e û di wesfa belgeyan de ye. Çimkî, tê gotin ku tekstên di vê xebatê de, tekstên ewil in ku bi Kirmanckî hatine tomarkirin.
Di salên 1850’î de dema Lerch, li Petersburgê di Beşa Dîrok-Fîlolojî ya Akademiya Zanistê ya Împaretoriyê de xebatên zanistî dike, ewilî li ser berhemên Îranî û destan û efsaneyên bi Sanskrîtî hatine nivîsandin, dixebite. Di sala 1852’yan de hin xebatên lêkoler Kunîk dixwîne. Piştî van xwendinan, berê lêkolînên xwe dide ziman, çand û avaniya civakî ya gelên Îranî. Her wiha di xebata Kunîk a bi navê “Les tribus des Courdes Iranien” (Eşîretên Kurd ên Îranî) de der barê Babilî, Asûrî û gelên din de hin tiştan dixwîne. Piştî xwendina vê xebatê, baweriya ku “Xebatên ku li ser gelên Îranî bên kirin, xwe dispêrin xebatên ku li ser Kurdan bên kirin” lê peyda dibe. Lerch ku di 25 saliya xwe de der barê Kurdan de dest bi lêkolînan dike, li pirtûkxaneya akademiyê rastî destxeteke Şerefnameya Şerefxanê Bedlîsî tê û li ser wê hûr dibe. Paşê di kovara “Nordische Biene” de nûçeyeke bi manşeta “Li Bajarê Smolonskiyê Kurd” dibîne û bi destûr û wezîfedariya Akademiya Zanistê berê xwe dide bajarê Roslowê û li wir hevdîtinê bi Kurdên dîlgirtî re çêdike. Lê berî ku biçe, der barê eşîrên Kurdan, folkor û zimanê Kurdî de xebatên ku hatine kirin di ber çavan re derbas dike. Nexasim jî li ser xebatên Balyozê Tebrîzê yê Rûsyayê Nicol von Chanykow û yên Balyozê Erziromê yê Rûsyayê Alexander Jaba (bi eslê xwe ji Lehistanê ye) hûr dibe.
Lerch, di sala 1856’an de li kampa dîlgirtiyan a li Roslowê 11 hefteyan bi Kurdên dîlgirtî re dimîne. Piştî demekê, Lerch bi saya materyalên di destê xwe de ji bo xwe ferhengokekê çêdike. Piştî demeke kurt bi saya vê ferhengokê û Kurdên dîlgirtî zaravayê kurmancî ho dike. Bi vê re gelek keresteyên Kurdî berhev dike. Her wiha di xebata xwe de diyar kiriye ku Kurdên li kampê bi Tirkî zanîbûye û hinan ji wan bi Rûsî jî zanibûye.
Paşê Lerch, li ser metnên ku berhev kirine, xebateke zanistî dike. Vê xebata xwe wekî du bergan çap dike. Di xebatên xwe yên berhevkirinê de bi pirranî zaravayê Kurmancî bi kar tîne. Materyalên ku li kampa dîlgirtiyan berhev kirine ewilî bi alfabeya Sjögrenê li nivîsê bar dike. Lê di dema xebatên xwe yên li ser “Zend”ê de dibîne ku alfabeya Sjögrenê tam bi kêrî wî nayê. Li ser vê yekê Kursiya Ziman-Dîrokê ya Akademiya Zanistê ya Împaretoriyê civînekê çêdike û biryarê dide ku ji bo Kurdî alfabeya Lînguîstîkê bê bikaranîn. Lerch jî li gorî alfabeya Lepsiusê ji bo Kurdî alfabeyeke 39 tîpî çêdike.
Tê diyarkirin ku Serokê Kursiya Dîrok-Zimannasî ya Akademiya Zanistê ya Împaretoriya Rûsyayê B. von Dorn, der barê vê xebata du bergî ya Lerch de raporekê amade dike. Dorn, di vê rapora xwe de naveroka pirtûka Lerch di bin çend binbeşan de rave dike. Li gorî rapora Dorn, di xebata Lerch de bi zaravayê Kurmancî; ji bo Rûsî wergera 7 xeberoşkan, 18 metelokên ji Tirkî hatine wergerandin, du xeberoşk û methelok, serpêhatiya Mîrê Paloyê Abdullah Beg, çîroka evînê ya serekê eşîra Romiyê û 6 xeberoşkên ku ji zimanê fînkî hatine wergerandin, cih digirin. Bi zaravayê Kirmanckî jî; 3 şerên ku di navbera eşîrên Kurdan de qewimîne, du xeberoşk û efsaneya bûmî cih digirin.
Li gorî agahiyên di rapora Dorn de belav kirine, Lerch di vê xebata xwe de cih daye hin hevpeyvînan û 25 kilamên kirmanckî-kurmancî. Lerch, di vê xebata xwe de cih daye 25 gotinên pêşiyan ên bi Kurmancî û wergera çend rûpelên ji beşa gîrîzgahê ya “Gulîstan”a Sadî Şîrazî jî. Her wiha di berga duyemîn a xebata Lerch de, ferhenga biwêjên Zazakî û Kurmancî jî heye.
Lerch, di beşeke lêkolîna xwe de ku der barê Kurdên li Roslowê amade kiriye û berpêşî Akademiya Zanistê ya Împaretoriyê kiriye, ji bo Kurdên ku wext bi wan re derbas kiriye, dibêje: “… wê rêwîtiya min a 11 hefteyan ku zaf bi peroş bû, bi min da bawerkirin ku ew gotinên pesindanê yên der barê taybetmendiyên eşîrên Kurdan dihatin gotin, qet jî ne bi mubalexe bûne. Min li cem wan tenê ne wê çêja xwarinê, hendazetî, zîndebûyîn, mineta ji bo qenciyan, dilnizmî, dirustî, hendazetiya di terhê fikirînê de, li gel vê min li cem wan ew taybetmendiya wan a ku zû dibin dost, sohbeteke germ dikin û haydarî û têgihiştina wan a ji bo her tiştên li derdorê jî dît û bala min kişand ser xwe…”
* Lêkoler û nivîskar Seyîdxan Kurij, di warê xebatên Kurdolojiyê yên Peter Lerch de, bi awayekî zanistî tevgeriyaye û xebateke taybet daye der. Ev xebata Kurij, bi navê “Metnî Verên yê Kirdkî, Xebatê Kurdolojî yê Peter Lerchî” ji aliyê Weşanxaneya Lîsê ve bi Kirmanckî û zimanê Tirkî hatiye çapkirin.
[1]
Rêdûr DÎJLE