=KTML_Bold=Li Kurdistanê û 4 welatên din femîsîda 2022’yan - 1=KTML_End=
=KTML_Bold=Başûrê Kurdistanê û Iraq=KTML_End=
Li Başûrê Kurdistanê û Iraqê ku hişmendiya desthiladar li mêjiyê civakê tê bicihkirin, di 11 mehan de 87 jin hatin qetilkirin. Rêxistinên jinan jî li dijî femîsîd (qirkirina jinan) têkoşîna xwe didomandin.
Tundiya li ser jinan ku zêdetirîn di rojên sembolîk bi taybet jî di 25`ê Mijdarê Roja Têkoşîna Li Dijî Tundiya Li Ser Jinan a Cîhanê de tê nîqaşkirin, dîsa bi vê munasebetê dikeve rojevê. Di berbanga salvegerek din a 25`ê Mijdarê de komkujiya ku li cîhanê, Rojhilata Navîn û Kurdistanê li dijî jinan pêk tê dibe mijarek serekê, lê di tevahiya salê de tundî û komkujî kêm nebûne. Me jî bi vê munasebetê tundiya ku li Kurdistanê di nava sala 2022`yan de li dijî jinan pêk hatiye berhev kir.
Di vê dosyaya ku ji 4 beşan pêk tê de em ê li ser qirkirina jinan (femîsîd) a li 4 perçeyên Kurdistanê ji aliyê deshiladar û dagirkeran hatiye pêk anîn vebêjin.
Hişmendiya mêrsalarî li her 4 perçeyên Kurdistanê bi rêbazên cûr be cûr femîsîd ango qirkirina jinan pêk tîne. Di vê beşê de em ê cih bidin femîsîda li Başûrê Kurdistan û Iraqê tê meşandin.
Li Başûrê Kurdistan û Iraqê yek ji cûreyê tundiyê sinnetkirina jinan e. Tevî ku sinnetkirina jin li gorî qanûnên Herêma Kurdistanê qedexeye jî, lê ev qanûn tenê li ser nivîsê dimîne. Ji ber wê ye ku her sal bi rêjeyeke berçav a jinan li Herêma Kurdistanê tên sinetkirin. Ji ber vî sûcî di dema sinetkirinê de gelek jin tene qetilkirin. Hikûmeta Başûrê Kurdistan û Iraqê ji bo pêşîgirtina vî sucî tu hewildanan nekê li kelêka vê rê li ber sinetkirina jinan vedike. Sinetkirina jin di sala 1989’an ji aliyê Rêxistina Mafê Mirovan a Cîhanê ve hatiye qedexekirin.
=KTML_Bold=REWŞA METIRSÎDAR=KTML_End=
Li gor madeya 409, zagona cezakirinê ya hejmar 111 ya destûra bingehîn a Iraqê ku sala 1969`an derketiye, ger jin di bin hinceta “namûsê” de werin kuştin, ev ne sûc e. Her çiqas ev made di destûra bingehîn a Herêma Kurdistanê de, di sala 2008`an de encama têkoşîna jinan hatibe guhertin jî, lê heta niha jî li Başûrê Kurdistanê kujerên jinan bê ku werin cezakirin bi hincetên din tên berdan. Her wiha cezayên gelekî sivik li kujeran tên birin û bi derxistina efûyan re ji girtigehan tên derxistin.
Di hela siyasî de jî jinên li Başûrê Kurdistan û Iraqê rastî bêbandorhiştinê tên. Piştî sala 2003’an, jin beşdarî navendên biryarê yên qanûnê û rêveberiyê bûn. Lê, di dema hikûmeta Malikî de hejmara wezîrên jin ji 4’an anîn yekê. Li hemû navendên biryardanê û rêveberiyên giştî hijmara jinan hate kêm kirin.
Tevî ku di Parlementoya Herêma Başûrê Kurdistanê de ji sedî 25 kotaya jinan heye, lê dîsa jî nûnertiya wan di hikûmetê de gelekî lewaz e. Di sala 2019’an de di encama xebatên jinan de hêjmara wezîrên jin ji 1’ê bû
Hebûna jinan a di van navendan de ji bo têkoşîna li dijî hişmendiya mêrsalar girîng e. Hewildanên hikûmeta Iraq û Başûrê Kurdistanê heya niha li ser armanca bêbandorkirina jinan û kolekirinê ye. Ji ber hişmendiya desthiladariyê kul i civakê jî hatiye empozekirin(bicihkirin) zewaca di temenê biçûk, pirjinî, telaq, xwekuştin, qetilkirin, tecawûz û girtin bi awayekî metirsîdar zede bûye.
=KTML_Bold=DI NAV 11 MEHAN DE 87 JIN HATINE QETILKIRIN=KTML_End=
Li gel nepêkanîna qanûnên parastina jinan, li Başûrê Kurdistanê di sala 2021`an de 45 jin û di 2020`an de jî 25 jin hatine qetilkirin û kujer nehatine cezakirin. Hijmara îsal ji salên derbasbûyî zêdetirîn e k udi nav 11 mehan de li herêmên Başûrê Kurdistanê 57 jin, li herêmên Iraqê jî 30 jin hatine qetilkirin.
Her wiha jinên ku li dijî vê hişmendiya mêrsalar disekinin û li pêşiya femîsîde dibin mertal ji aliyê dewleta Tirk a dagirker û hevkariya PDK`ê têne hedef girtin. Yek ji wan jinên pêşeng aktîvîsta Jineolojiyê, akademîsyen û rojnamevan Nagîhan Akarsel e ku di 4'ê Cotmehê de bi êrişeke çekdarî li bajarê Silêmaniyê yê Başûrê Kuristanê hate şehîd xistin.
Li dijî van êriş û femîsîdê, jinên Başûrê Kurdistanê din av têkoşînê de ne. Ruxmî hemû astengiyên hikûmeta Başûrê Kurdistanê rêzêçalakî, meş, mîtîng, daxuyanî tên dayîn. Gelek komaleyên jinan jî li herêmê hene. Tenê li herêma Başûrê Kurdistanê 4 hezar û 514 rêxistinên navxweyî û biyanî tenê bi nav hene, ku li ser giştî civakê xebatê didin meşandin, 280 rêxistin jî di aliyê têkoşîna jinan de di xebitin. Lê zehmete ku mirov behsa hebûna tevgereke jinan a ku hemûyan bigre nava xwe bike.
Rêxistina Jinên Azadîxwaz ên Kurdistanê (RJAK) ji wan rêxistinan cûdatir e ku di afirandina hişmendiya azadiyê di jinan û derxistina hêza xwe ya rêxistinkirî esas digre û xwe li ser vê bingehê birêxistin dike. Ev xebatên rêxistinên jinan ji aliyê hikûmeta Başûrê Kurdistan û hikûmeta Iraqê ve têne asteng kirin.
Endama Rêveberiya Rêxistina Jinên Azad ya Kurdistanê (RJAK) Banû Helepçeyî derbarê femîsîda hikûmeta Başûrê Kurdistan û hikûmeta Iraqê ji ajansa me re axivî û diyar kirk u her çiqas zext, êriş li ser wan hebin wê bi awayekî çalak li dijî hişmendiya mêrsalar bisekinin.
=KTML_Bold=`BAŞÛRÊ KURDISTANÊ BÛYE GIRAVEK JI QETILKIRINA JINAN RE`=KTML_End=
Banû Helepçeyî derbarê 25'ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya Ser Jinan a Navneteweyî diyar kirk u ev roj yekbûna êş, zilm û tundiya li hemberî jinan teqez dike û got: “Başûrê Kurdistanê di vê dema dawî de, bûye giravek ji bo qetilkirina jinan. Kujer jî ne tê girtin û ne tên darizandin. Bi hişmendiya êlitî, ti hisab bo kuştina jinan nakin, bi sîstematîk lêpirsîn ji aliyê saziyên peywendîdar ve bi kujerê jinan nayê kirin. Her du hikûmet bêxem nêzî van dosyayan dibin ku ev dosya li dadgehan de tên veşartin. Nahelin kes beşdarî van dozan jî bibin. Li dijî van dosyayan her du hikûmet çalakiyên jinan asteng dikin û êriş dikin.”
=KTML_Bold=`KUJERÊN JINÊN SIYASETMEDAR JI TIRKIYÊ TÊN RÊKIRIN`=KTML_End=
“Ji aliyekî din ve, tundiya herî mezin li qada siyasî tê kirin” bi van gotinan re Banû Helepçeyî, destnîşan kirk u li Başûrê Kurdistan û Iraq bûye qada qetilkirin û tinekirina jinên siyasetmedar. Banû Helepçeyî, anî ziman ku kujerên siyasetmedaran ji aliyê dewleta Tirk ji Tirkiyê tên rêkirin û got: “Mînaka wê şehîd Nagîhan Akasel e. Dewleta Tirk ya faşîst hevala me Nagîhan û tevahiya jinên azadîxwaz weke xeterî ser xwe dibîne. Ev suc eşkerê tên kirin lê mixabin her du hikûmet bêdeng in. Hikumeta herêma Başûrê Kurdistanê di bin zexta Tirkiyê de êrişî me û çalakiyên me dike.”
=KTML_Bold=SERDEMA `JIN JIYAN AZADÎ`=KTML_End=
Banû Helepçeyî, balkişand ser serdema heyî yak u bi slogana `Jin Jiyan Azadî` qîr dike û got: “Jin îro xwedî hêze û li qadan banga azadiyê dike. Ev serhildan hemû jinên Kurd, Fars, Ezer û Ereb bûn yek dest û bi dirûşmeya Jin Jiyan Azadî şoreşê li dar dixin. Ev dirûşme li seranserî cîhanê tê bihîstin ku li dijî sîstema kevneşop banga azadiyê jinan bûye felsefeyek.”
Tevayiya sazî û rêxistinên jinan li Başûrê Kurdistanê, ji bo 25`ê Mijdarê di nav amadekariyên çalakiyan de ne. Banû Helepçeyî, rêzêçalakiyên îsal wiha parve kir; “Em û tevahiya rêxistinên jinan di wê rojê dakevin kolanan û çalakiya xwe pêk bînin. Pişt re panel û semîner derheqê vê rojê li dibistan, peymangeh û zanîngehan li dar bixin. Ev çalakî wê bi hevkariya KJAR û projeya `Jin Jiyan Mekuje` û çend rexistinên jinan tê saz kirin.”
=KTML_Bold=`LI KUDERÊ TUNDÎ HEBE EMÊ LI WIR BIN`=KTML_End=
Di dawiyê de Banû Helepçeyî, îşaret pê kirk u ew ji qetilkirin û tundiyê natirsin wê li dijî vê têkoşîna xwe dom bikin û got: “Pêwîst e tevahiya jinên û rêxistinên jin yên cîhanê li hemberî êrişan xwedî helwest bin. Li kuderê li dijî jinan tundî hebe em ê li wir bin û parastin jinan bikin. Bêguman ger hikûmeta herê, wê guhertinên mezin di warê azadiya jinan de çê bibe.”[1]