Pergalên baviksalar li hemberî jinan bûne yek, lê jin teslîm nabin
Hêvîdar XALID
Ji pirsgirêka mafê jiyana li cihekî ewle heta bidestxistina tevahî mafên jiyanê, pirsgirêka mafên jinan ji pirsgirêkên herî girîng ên asêmayî yên civakê ye. Tevî ku jin bi sedan salan e ji bo bidestxistina mafên xwe yên xwezayî di nava hewldanan de ne, lê hîna jî li hember siyasetên pergalên serdest ên baviksalar ên ku ji bo hedefkirin û çewisandina wan bûne yek, rû bi rû ne. Pergala mêrên serdest ji bo ku rola pêşeng a jinan di civakê de tune bike, wan bê deng bikin û mafên wan biçewisîne, serî li rê û rêbazên cuda dide.
Di nava kêmî hefteyekê de, li herêman Ereban ên Sûriyeyê, heta Iraq, Lubnan, Urdin, Yemen, Tûnis, her wiha Mexribê, jinan gelek pêngavên ji bo mîsogerkirina mafên xwe ragihandin. Lê dezgehên ragihandinê yên Ereban jî ku xwe li aliyê desthilata mêran girtine, qet behsa van pêngavan nekir, ji ber vê yekê ev pêngav li welatên Ereban nebûn rojev.
Li herêmên di bin serweriya hikumeta Sûriyeyê de, rojane sûcên qetilkirina jinan têne kirin û hesab ji sûcdaran nayê pirsîn. Lê belê qanûn jî parastina sûcdaran dike û parêzbendiyê dide wan. Li herêmên Sûriyeyê yên di bin dagirkeriya dewleta Tirk de jî hema bêje rojane em nûçeyên revandina zarokên keçîn û êrişên zayendî yên li dijî wan dibihîzin. Her wiha rojane hemû cureyên binpêkirinan têne kirin û aliyên hiqûqî jî li ser van sûcan nakevin nava tevgerê.
Li Iraqê jî di demên dawîn de sûcên tundiya li ser zarokan, destdirêjiya zayendî û tundiya devkî bi awayekî metirsîdar zêde bûne. Li hemberî vê yekê helwesta hikumetê lawaz maye, hikumet van kirin û sûcan dinixumîne û kesên ku di medyayê de behsa van sûcan dikin, muhasebe dikin.
Li Lubnanê rojane binpêkirin, tundiya malbatî û sûcên qetilkirinê li dijî jinan tên kirin. Li cihên giştî yên Lubnanê jî heqaret li jinan tê kirin. Ne qanûn û ne jî destûr mafên wan naparêzin. Li ser vê yekê jinên lubnanî di nava pencên desthilata mêran û qanûnan de mane. Qanûnên Lubnanê, eger ne li dijî jinan be, tenê ximava li ser kaxezê ne.
Rewşa jinên li Urdinê ji ya li welatên navborî cuda nîn e. Jinên Urdinê ji ber gelek pirsgirêkan û sûcên qetilkirinê ku bi awayekî mezin zêde bûye, êş û azaran dikişînin. Ji ber bandorên neyînî û pîskolojîk ên mezin ên van sûcan li tevahî civakî, metirsiyeke mezin li gel jinan û civakê heye. Ji ber ku sûc gefê li ewlehiya civakî dixwe û rewşeke tevlihev a bêîstiqrar di nava beşên civakê de ava dike, nemaze di nava ciwanan de ku dixwazin dûrî qeyd û qalibên ku li ser wan hatine ferzkirin, bijîn. Di encama van afatên belavbûyî de, pêwîstî bi dîtina çareseriyên lezgîn ên radîkal heye.
Lê li Yemenê heke em rewşa wekî ya herî kambax li gorî welatên din ên Ereban wesif bikin, em ê ne şaş bin. Para herî mezin a westandin, zilm, êş û îşkenceyê ya jinên yemenî ye. Bi deh hezaran jinên yemenî ne xwedî belgeyên kesayetî ne ku bikarin bi rêya wan pasaportan bistînin an zarokên xwe li dibistanan qeyd bikin an jî di saziyên fermî yên dewletê de tedawî bibin.
Em di sedsala 21'an anku sedsala pêşketina teknolojiyê, sedsala mafan û azadiyên ferdî de ne, lê jinên li Yemenê ji ber şerê ku bi salan li welat rû dane, hîna di nava çirava paşketin û wêraniyê de ne.
Li Yemenê jin ji mafê derbirînê, girtina biryaran û pêkanîna rola xwe di civakê de û ji tevahî mafên xwe bêpar in. Jinên yemenî dîlên qanûnên baviksalar û adetên kevneperest in ên ku tu têkiliyan wan bi mirovî û mafên mirovan re tune ne. Li vî welatê mêjiyê zilamê serdest di qada siyasî, civakî û aborî de serwer e û tu pîvanên edalet, wekhev û jiyaneke azad û birûmet tune ne.
Jinên yemenî yên koçber û penaber bûne, di nava pirsgirêkên aborî yên mezin de ne, rewşa tenduristiyê xirab e, xizanî û astengî jî pir in. Jinên yemenî mîna ku rojê 24 saetan bi mirinê re rû bi rû ne, tenê wekî alava anîna zarokan e û xizmeta hevjînê xwe û zarokên xwe dikin, ji bilî van, tu karên din li gel wan nîn in. Jinên Yemenê ji mafên xwendin û perwerdeyê bê par in, piraniya wan nizanin bixwînin û binivîsnin. Di encama van bêmafiyan de jî zewicandina di temenê biçûk de belav bûye, ev jî bi xwe re pirsgirêkên tenduristiyê yên xeternak tîne ku êşên jinan zêdetir dike.
Li Tunisê qaşo di nava welatên Ereban de wek welatê azadî, mafan û mafên jinan dihat nasîn, êdî ev taybetmendî ji bo wê derbas bûye. Piştî gelek destkeftiyên ku jinên tunisî bi dest xistin û gelek mafên xwe di civakê de mîsoger kirin, lê di demên dawîn de siyaseta ku jin diparast, bi paş ket. Heta roja me ya îro em dibin şahidên qetilkirina jinan, bi taybetî ji aliyê hevjînên wan ve û mirov nikare wesfekê bide asta hovîtiya vî sûcî.
Di çend hefteyên borî de li gelek welatan sûcên qetilkirinê hatin kirin. Lê tevgera hikumetê şermok bû. Hikumet li hemberî tundiya hişmendiya mêrên serdest ku jiyaneke ewle û azad ji bo jinan qebûl nake, helwesteke têrker nîşan nade. Mîna ku qetilkirin û tundiya li dijî jinan qederek e temaşe dike. Li gorî agahiyên heyî, Wezareta Jin, Zarok û Kesên Bitemen a Tunisê ji bo rêgirtina li ber tundiya li dibistanan ku li welat belav bûye, bernameyek derxist. Wezaretê eşkere kir ku salane di navbera 13 hezar û 21 hezarî de rewşên tundiyê di saziyên perwerdeyê de çêdibin. Lê pêşxistina plan û projeyên bi vî rengî ji bo jinên li Tunisê girîng e, da ku careke din destkeftiyên xwe vegerînin.
Heke em balê bikişînin ser rewşa jinan li Mexribê, divê balê bikişînin ser qanûnên ku jinan biçûk dixin û wan bi tundiya sîstematîk re rû bi rû dihêlin. Bi mehan e rêxistin û saziyên jinan tevî astengî û zextên mezin di nava hewldanan de ne da ku qanûnên malbatî yên ku mafê xwedîkirina zarokan ji aliyê jinan ve asteng dike û bi şiklekî mutleq dide mêran, biguhere.
Bi salan e rêxistinên hiqûqî û yên jinan daxwaza guhertina qanûnê dikin. Ji ber ku qanûn sînordar û di mijarên veqetîna jin û mêran û xwedîkirina zarokan de gelek pirsgirêk tê de ne. Li gorî jinên hiqûqnas dibêjin, li gorî qanûna Mexribê jin piştî veqetînê mafên xwedîkirina zarokan bi dest dixin, lê ev yek di bin serpereştiya bav de dimîne. Yanî bêyî destûra bav jin nikare bi zarokên xwe re biçe cihekî din. Cudakariyek li dijî jinan heye. Qanûna malbatê bûye cihê nakokiyeke mezin di navbera muhafazekarên ku mijara parastina jinan bi şerîeta îslamê ve girê didin û nûjenîparêzên ku tekezî li ser pêwîstiya pabendbûna bi peymanên navneteweyî dikin ku Mexribê îmze kirine. Lê di encamê de jin mexdûrên van hemû polîtîka, nakokî û peymanan dimînin.
Ji jinên Ereb û rêxistinên jinan tê xwestin ku li hemberî pergala baviksalar têkoşîneke îdeolojîk a radîkal pêk bînin. Alava tundî, qetilkirin û qanûnên qedexe û yên bi navê helal û heram, qanûnên bi navên olan, adetên kevneperest ên li dijî jinan tên ferzkirin, hene. Jin qurbaniyên tundiya malbatî ne ku ji aliyê mêrên serdest ve tê kirin û dewlet jî vê tundiyê pîroz dike. Lê hevgirtin û yekitiya jinan dikare rê li ber binpêkirinên desthilata mêran bigirin. Ev yek encax bi avakirina mekanîzmeyeke hevbeş pêkan e. Bi rêya vê yekê jin dikarin li hemberî kesên ku hebûn, îrade, jiyana wan û têkoşîna wan ji bo xelasiya ji bandorên desthilatê, koletî û pêkanîna azadiya ku di oxira wê de berdêlên giranbuha dane, dike hedef; bisekinin û mafên xwe mîsoger bikin.
[1]