Ferhenga Novel-lawan
#Ferzan Şêr#
Di cîhana edebî ya kurdî de ji bo pênaseya cureyeke edebî (romana, helbest, çîrok, şanoname hwd.) zêde nîqaş nîn in. Tiştê tê bîra min li ser hebûna romana kurdî nîqaş hatine kirin. Roman bi xwe di nav cureyên din ên edebî de gelek caran tûşî nîqaşan bûye. Ji nîqaşên nêz, Otobêsa Yunus Eroglu (Ciwanmerd Kulek) tê bîra min, gelo romane an na? Ev nîqaşên han li ser metnê, bi xwendineke nêz dihatin xwendin. Roman diyar e, lê gelo ew “ew e an na”. Di vê nivîsê de ez xwe derdixim derveyê metnê. Dema mirov ji nav metnên kurdî derkeve, gavek xwe bi paş de bavêje û dibîne ku di hin cureyên edebî de bes di navlêkirina wan de alozî hene. Roman roman e, çîrok çîrok e. Lê ji bo Novellayê gelek navê cuda têne bikaranîn. Romanok, romançe, kurteroman, kurtenovel, çîroka dirêj û novel hatine bikaranîn. Romanok min li ser tu berhemê nedîtiye, lê ji sohbetan nivîskarên me yê Kafkasyayê de bikaranîna vê peyvê seh kir. Weşanaên J&Jê ji bo berhemên Yakup Meşe gotine romançe. Qêrîn û Hawar, Bese Birakujî (Weşanên Çandan Nûjen, 1996, Stockholm)(1) ya Lokman Polat wekî çîroka dirêj, Smîrnoff (Weşanên Welat, 1991, Stockholm) ya Hesenê Metê wekî novel; Erd (Weşanên Sara, 2012, Stockholm) ya Bavê Barzan wekî kurtenovel e, di berga navê de kurteçîrok jî dinivîse, hatine nivîsandin. Kovara Lêkolîn di hejmara xwe ya 16emîn de dosyayel li ser romana kurdî belav kirive, tê de hevpeyvîn bi edîbên biwarê re hene. Di wir de Yaqob Tilêrmenî peyva “dîrejeçîrok” bikaraniye, Perwîz Cîhanî gotiye “novel yan çîroka dirêj”(2). Di hin mînakan de tevliheviya di kurdî de hîn bêtir dertê holê. Romana Yaşar Kemal, di salên 1990î de ji Weşanên Çanda Nûjen wekî “novel” hatiye nivîsin[3]. Lawikê Xerzî ya Mahmut Baksî di listeyan de ji Nudemê wekî roman, ji Avayê wekî çîrok derketiye, di listeya Saradistributionê de wekî “short stories (kurteçîrok)” hatiye katalogkirin.
Di vê meseleyê de du problem hene. Yekê jê ev e: cureyeke edebî heye, navê wê ne standart e, a din jî cure û binecureyên edebiyatê de sînorek zelal nîne, taybetmendiya cureyê ne zelal. Ji bo problema duyemîn di sala 1995an de li konfaranseke li “Biskopsarnö”ya Swêdê Hesenê Metê (Babê Novellayê) gotareke bi navê “Novel”, pêşkêş dike. Tiyorî û pênaseyeke dîrokî ya “novel(lay)ê” ji me re zelal dike. Hesenê Metê, ji peyvê heta dîroka wê bi çaraliyan ve mijarê rave û pêşkêş kiriye: “Ji aliyê formê ve (kurtî û dirêjayî)”, “Ji aliyê cî û wextê ve”, “Ji aliyê struktur û avabûnê ve”, “Ji aliyê nav û zimanî ve”. Di nivîsê de ne bes novel(lay)ê ji me re zelal dike, wek dînamîtêk gumana me ya li ser çîrokê jî davêje çemê kurdî. Vê dawiyê jî Lokman Polat li ser Tehtên Bilind nivîsek belav kir, bê ka çîrok e an “kurteroman” e(4). Li ser tiyoriya Hesenê Metê em dibînin ku nîqaşên li ser berheman jî ji “roman e an na” ber bi “çîrok e an kurteroman e” ve diçe. Di dawiya nivîsa xwe de Hesenê Metê wiha dibêje “Lê ez nawêrim vê peyvê [serpêhatî] jî bi kar bînim. Bi baweriya min heta zimanzanên me di warê ziman de bi ser nekevin, ji bo evê babeta prosayê weke bersiveke rastir û têrtir peyveke nû nebînin, divê em jî novelê bi kar bînin.” (5)Ev jî berê me dide pirsa ewil. Ez ne zimanzan im û ne hedê min e jî peyva dawî bibêjim, lê fikrekî min jî heye di derbarê vê mijarê de dixwazim pêşkêş bikim.
Di biwara edebî de, nemaze jî di behremên vê çerxa dawî ya modern de term û têgînên me rûneniştî ne. Çi tiştî derveyî çanda we bin, yanî ji derve werin bikevin nav çanda we bivê nevê li dijî kodên we yên çandî pênase dibin. Her kes, derdor, civak dikare term û têgînek biafirine. Bi demê re di bikaranîna wan de, bi belavkirina wan re di nav wê civakê de bi awakî rast an şaş cih digre. Di meseleya novelllayê de heta radeyekê romanok, kurteroman, çîroka dirêj, kurtenovel hwd. bi awakî dikare bê qebulkirin. Lê novel bi ya min nabe. Lewra roman û novel yek e. Şaşiyên rûniştî jî gelek caran ji rastiyên rûneniştî jî bikêrtir in. Ev jî rastiyeke pratîkî ye li hemberê “zanînê”. Hin peyv hene di zimanê we de bes di ferhenga de peyda dibin, û ji bilî kesên eleqedar pêv kesek fahm nake; lê di şûna wê de peyveke ji zimanê biyanî bi her awayê xwe yê şêweyî û mahneyî tê fahmkirin û bikaranîn. Lê ev peyva “novel” ji bo “novellayê” ne wisa ye. Têgînek şûna têgînekê din digre ku di heman biwarê de ne û lazim e ji hev cuda bêne binavkirin.
Dîroka edebiyatê wekî bazar gelek caran li gor pêdiviyên bazarê tevgeriyaye. Pirî caran jî populeriya cureyan kiriye ku navlêkirina hin cureyan bes li gor tercîha sermiyan û desthilatên wê biwarê ve hatiye kirin. Kurk Mantolu Madonna‘ya Sebahattin Ali di çapa ewil de wekî “hikaye” derbas dibe. Di çapa îroyîn de roman e. Ji wê rojê heya îro gelo metn guherî? Na. Lê bazar guherîn. Li gor Pierre Bourdieu di sedsala 19emîn de di bazarê de cureya her zêde pere tê de hebû şano bû, dûre roman, dûre helbest dihat. Lê berovajiya wê îtîbara helbestvan zêdetir bû, dûre romannûs dûre şanoger dihat. Îro ji ber ku roman populer e, her metna kurdî dixwaze bibe roman. Makîneya kurdî wiha dixebite, dema hûn dest bi xwendina kurdî dibin, pêşî helbestan dinivîsin, dûre çîrokan, dûre roman, vê dawiyê rexne lê zêde bû. Di navbera van de jî li ku tê bicîkirin nizanim, li derekî jî riyek ber bi akademiyê ve diçe.
Ez dibêm nîqaşên “romana kurdî heye an na, filan berhem roman e an na, filan roman kurteçîrok e, zîncîre-çîrok e” wê her bidomin. Lê li ser navan, naveroka wan şaş be jî divê rêkeftinek zimnî li bazarê di navbera nivîskar, weşanger û xwîneran de hebe. Mijarên navxweyî ên cureyên edebî mijûliyê kûr û dirêj in, sînorên wan ne zelal in. Yek ji xuxuiyeta edebiyatên serdema me jî ew e ku wan sînorên bi xwe şîlo dikin. Lê di navan de divê qet nebe hindiktirîn havpariyên me hebin. Navên nivîskarên me jî ne standart in. Di berhema Sorê Gulê de Süleyman Demir, Li Parka Bajêr dibe Silêman Demir mirovê vê yekê fahm dike ber bi kurdî ve çûye. Wekî din ji ên ku ji kîrîlî û erebî vediguhêzin kurdî di wan de jî kêm zêde problem dertên, ew jî heta radeyekê tê fahmkirin. Lê mînak Mahmut Baksi li her derê Mahmut Baksi ye, di Lawikê Xerzî ya weşanên Avayê de bûye Mahmûd Baksî. Tiştên nîqaşbar nemaze jî cureyên edebiyatê, tu carî dawî li xwe nayne, ji xwe a mûhîm jî ji teqezkirina wan cureyan bêtir nîqaşên li ser wan e. Lê kêmanî navlêkirineke hevpar divê hebe.
Dema ez li bi awakî şexsî li ser peyveke cureya edebî difikrim, pîvanên min wiha ne, bila hiyerarşiyek di navbera wan de saz nebe, loma romanok, kurteroman, çîroka dirêj, ji roman û çîrokê tên û cureyê dadixînin asta kurtehî – dirêjahiyan, bila nebin. Novel bila nebe, ji ber ku wergera wê ya îngîlîzî dibe roman, ew dem romanên me jî “novellayên” me her du jî dibin roman. Dibêm bila bi kurdî be, lê wekî ku Hesenê Metê di nivîsa xwe de bi henûnî diyar dike dibêje “Lê ez nawêrim vê peyvê [serpêhatî] jî bi kar bînim”, ez jî newerêm peyveke kurdî îcad bikim, ên heyî jî ne bi dilê min in. Lowma, ji ber şerha ku novel di îngîlîzî de navê romanê ye û novella jî di gelek zimanan de tê bikaranîn pêşniyaza min her çiqas ev peyv jî ji hev du bin jî novel(la); wekî roman, romanok, kurteromanê) ji dêvla novelê novella ye.
1- Çavkanî, Kovara Çirayê hejmara 12'an (Kovar komeleya nivîskarên kurd li swedê) e.
2- “Lêkolîn: kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist” kovara înstîtûya kurdî ya Almanyayê (Koln) ye.
3- h. ç.
4- bnr. https://pirtukweje.wordpress.com/2018/05/16/lokman-polat-tahten-bilind-ciroke-yan-kurteroman-e/
5- Bi navê “Novelê” di hejmara 3emîn a Kovara Çirayê de; bi navê “Dîroka Novelê û çend problemên wê” jî di hejmara 101. a Kovara Nûbiharê de derçûye.
Têbinî: Ev nivîs di hejmara duyemîn a Kovara Kundê çap bûye.[1]