Bermayiyên Metn û Çîrokên Berê
#Ferzan Şêr#
Di dîroka Rexneyê de nemaze jî di bincureya wêjeyê de yanî di Rexneya Wêjeyê de tu hêmanên bi wêjeyê re eleqedar nemane ku nebûne alavên rexneyê. Nivîskar, metn, çîrok, tevnsazî, zimannasî, xwendekar hwd. gişt bi awakî ji aliyê rexnegiran ve hatine şîrovekirin. Hin şaxên rexnexeyên li gor pîvanên xwe yên estetîkî girîngî dane hinek ji van hêmanan û ji van hêmanan hinekan derxistine pêş. Mînak rexneyên formalîst (yên mina Binyatgerî, Formalîstên Rûsî hwd) bala xwe ji naverok û jiyana nivîskar bêtir dane alavên “formal”. Di despêkê de nivîskar û berhem hebû, lê neha heya hevok û tîpên berheman jî hatine veçirandin. Di vê serboriyê de metn jî wekî beşeke serbixwe (xwe ji şert û mercên dema xwe û ji nivîskarê xwe şûştiye) hatiye lêkolînkirin. Her ku bi awakî “etîk” û “formalîst” nêzî metnê bûbûn jî di warê rexneyên de serbixwebûniyek dane metnê, ji bo metnê ev yek jî girîng e. Ez dixwazim belkî gavek pêşdetir ango gavekî ji “formalîzmê” cihêtir li ser serxwebûna metnê bavêjim, bikevim pey şopa derhişa metnê.
Derhiş peyveke xwemaliya derûnnasiyê ye, wekî takekesî em dikarin behsa derhişa mirovan bikin lê bi giştî jî wekî civakî jî em karin behsa derhişeke hevpar bikin. Jê pê ve min derhişa tiştên şênber nebihistiye, lowma derhiş tim î daîm di forma mirovan de, di forma ku dikare hêma û wateyan biafirîne, bixe dirûva sembolan de dikare bê lêkolînkirin. Îcar em dizanin ku metn jî van tiştan kare bike. Wekî mirovekî jîndar e, domdar e û mirîdar e. Dema Harold Bloom têgeha “tirsa têsîrgirtinê (anxiety of influence)” pêşkêşî me şagirtin xwendinê kir, behsa domdariyeke wiha dikir. Wekî din dema Barthes têgeha “navmetnî” pêşkêşî me kir dîsa heman domdariyê, mîratgeriyê şanî me dida. Bi van herdu têgehan re kêmzêde têgihiştineke giştî ya li ser mîratgerî û domdariya metnan li ser me ava bû. Ger ku metn domdar û mîratgirên hev bin di heman demê de bargirên heman kod û bîrê ne jî. Mesele çîroka Lût di vê warî de li ser rewşa jinan nimûneyek balkêş e. Li gor tê gotin li bajarên derdora gola Lûtê, Sodome û Gomore têkiliyên cinsî di navbera mêr û mêran de pêk tê, li gor termînolojiya olî “ji rê derketine”. Li ser vê “jirêderketinê” Xwedê jî melekên xwe dişîne bo wan bîne ser rastiyê. Melek diçin fermanên Xwedê digihînin Lût, Lût jî dil dike wan bîne ser rastiyê lê hewlên wî belaheq in. Melekên mêvanê Lût ewqasî qeşeng in ku dilê niştecihan dibije wan. Niştecihan tên ber deriyê Lût daxwaza wan melekan dikin ku bi wan re şa bibin. Lût jî her du qîzên xwe yên xama pêşkêşî wan dike ku harbûna wan aş bibe, bela xwe ji mêvanên wî û qasidên Xwedê vekin. Lê niştecihan vê yek qebul nakin. Lût têdigihe ku ew civat ji rê derketiye, ji bilî xezeba Xwedê kes nikare wê “hêçbûnê” safî bike. Şevekê ji axê xwe direvin; tevî melek, jin û qîzên xwe. Fermana Xwedê ye, divê di revê de kes li paş xwe nenêre, xezeba Xwedê nebîne. Lê jina wî bi xwe nikare vedigere li paş xwe dinêre, di cih de dibe stûnek. Ji wê malbatê du keç û bavek dimînin. Îcar di hemû kodên olî de ji ber ku mêr serdestê jinê ye, jin gunehkar e; di vir de jî divê ji bo afirandin û domdariya nifşa nû têkiliyeke cinsî di navbera mêr û jinan de pêk were. Bi ser de ev pêkanîn jî divê mêran gunehkar neke, yanî bê hemdê mêran pêk were. Ji bo bêgunehkirina mêran, plan amade ye. Jin araqê didin bavên xwe, ew serxweş dikin û dikevin paşila wî. Araq dibe ava helalkirina mêran, dibe ava destnimejê, kiryarê xwe ji necisbûnê dişo. Bi serde wekî kodeke domdarî û (ne)veşartî jin bi awakî metaforîk femme fatale ye. (Bi ser de wekî “guneha” Hawa di çîroka Lût de heman gunehkariya jinê jî dubare dibe, ya ku li pey xwe dinêre ne mêr e jinek e.)
Rewşa jinê wekî arketîpek, wekî mitek û kodeke derhişî di gelek metnên seksîst û heterosekuwel de bi vî hawî tê bikaranîn. Di metnên kurdî de jî carina em laqê vê hêmayê derhişîn tên. Mînak Gulê Şoran a Eta Nehayî bo me bûyerokek (epîzot) baş pêşkêş dike.
Sereklehengê Gulê Şoran Las e. Las şervanekî kurd e, ji ber zilma serdest û neyaran tevlî şervanan bûye. Ferxe birayê wî ye. Lê di çêbûna Ferxe vir e em pê dihesin ku tiştekî neasayî li ser vî kurikî heye. Mesela Xalo Nayer rûspîyeke civatê ye, navê gelek kesan ew lê kiriye, navê wan kesan di guhê wan de bang kiriye. Navê Xanzad û Las Xalo Nayer lê dike, lê dema Ferxe çêdibe Xalo Nayer bêdil e, nav lê nake. Bavê wan Wisû Axa jî dibêje “ezê bi xwe navekî lê bikim” (38). Ez vê navlênekirinê wekî “êrênekirinê” bav dibînim, her çiqas bavê Ferxe Wisû Axa hebe jî di navlêkirinê de rola bavitiyê li ser Xalo Nayer e. Û ji ber ku ew vî karî nade ser xwe tê wateya ku “êrêkirinê” li Ferxe nake. Yanî Ferxe bi awakî derveyî “zagona bav” a Lacanian maye. Gav bi gav ev girêka odîpal di metnê de tê hûnandin. Di destpêkê de Ferxe bi nasnaveke birîndar tevlî çîrokê dibe û xuya dike ku tiştên “neasayî” dê pêkbîne. Ev neasabûn di çavê Xanzad de jî bi heman awayî diyar dibe. Xanzad dema jê hîn dibe ku têkiliya wî û Leyla bi dawî hatiye wiha dibêje: “Tiştekî te li mêran naçe, qet” (126). Li gor vebêjer jî rewş heman e: “Ciwanekî bîst, bîst û du salî bi dîtina jineke sî salî re, ji dêvla ku mêr be mêrzarokekî sîpek û serserî ye” (126). Bi vê yekê re girêka odîpal a Ferxe hîn eşkeretir dibe, ji jinên ji temenza xwe meztir hez dike; têkiliya wî ya bi Leyla Xanzad re vê yekê piştrast dikin.
Piştî xebere mirina Las (di fantaziya odîpal a Las de wekî mirina bav jî dikare bê xwendin) nêzîkbûnek di navbera Xanzad û Ferxe de destpê dike. Xanzad hêdî hêdî bala xwe didê, Ferxe jî wekî kesekî di nav girêka odîpal de wekî “dayika şûndiyar” meyla xwe dide jinbirayê xwe yê bi temenê xwe jê mezintir. Xebera mirina Las ji bo wan herduyan sedemek nîv-qebulkirî bibe jî, esil mijara me ya derhişîn afirandina sedemên bêgunehkirina mêr e. Ev tenvsazî jî rist bi rist tê hûnandin. Çawa ku bi girêka xwe ya odîpal û bi-tenê-mana jinbirakê xwe re, Ferxe ji bo têkiliyeke ensest amade bibe, Xanzad jî wê arezûyê nîşan dide. Her ku têkiliya di navbera wan de dualî, bi arezûya her duyan pêk hatibe jî metn li pey gunehkariya mêr û sûcdarkirina jinikê digere, xwe her û her ji nû ve saz dike. Dema Xanzad li ser mêraniya Ferxe gazinan jê dike, hema li pey wê vebêjer tîne bîra me ku “jin û nemaze jina bê mêr dawa wê lê dijmin bû. Mejiyê wê ne tekûz bû, şeytan baştir pê diwêriya. Tiştê ku divabû Xanzad bike guhar û guhê xwe ve bike ew bû, ji niha bi şûn de heta vegera Las –Dayê Gulê qet li mirina wî mikur nedihat- hest bi jinitiya xwe neke û mêr be” (127). Lê her ku Ferxe û Xanzad di malekê de nêzî hev dibin, ev şîret encax kare sê salan têsîr lê bike. “Sê sal ji bo wê demeke ewqasî dirêj bû ku di raman û xewnên wê de jî rûyê Las, xumamî û winda bûbû [….] Lê laşê wê goşt û xwîn bû. Xwîneke germ di damarên wê de digeriya”(135). Her ku metn dimeşe, em hay jê dibin ku êdî ji bo Xanzad debara “(bê)mêrbûnê” nemaye. “Sîbera her mêrekî nêçîr dikir. Gava pençere vedikir û sira bayê bêhna mêran digihand wê, ewqasî din jî dicoşiya” (136). Li hemberî vê yekê Ferxe jî ne vala ye. Ew jî zane piştî lênêzbûneke wiha, di malekê de êdî “nikare bi çavên jinbira li Xanzad binêre” (138). Ew roj ji bin deriyê serşokê li bedena tazî a Xanzadê dinêre, heya wê rojê jineke tazî nedîtiye. Di van rûpelê jêgirtkirî pê ve êdî xumama gumanê belav dibe, em baş pê dizanin ku ew agir dê wî kayî bişewitîne. Wekî çîroka Lût di vir de jî Ferxe şevekê serxweş tê malê, ew û Xanzadê di serxweşbûna wî de bi hev şa dibin. Beriya vê bûyerokê vebêjer diyar dike ku Ferxe her şev vedixwe lê ew şev ji yên berê serxweştir(!) e. Lê berovajiya vê xweşkirinê li pey wê pevşabûnê reşkirinek di derbarê Xanzadê dest pê dike. Ya ku li ser berfa spî vedireşe Xanzad e, ya ku li agirê dinêre û dil dike xwe bişewitîne Xanzad e. Ger em vê gotina “herî zêde sûcdar mahdê xwe ji xwe dixelînin” bînin bîra xwe di vê çîrokê de gunehkarê mezin jinek e, Xanzad e. Mêr jî tevlî gunehan dibe lê em dikarin wê ji wê gunehê bişon lewra di kiryara xwe de serxweş e û hişê wî ne li ser wî ye.
Wekî encam her çiqas derhiş pêdiviyek bi hişê, yanî pêdiviyek bi mirovan bibîne jî em dikarin bi awakî antromorfîk vê taybetmendiyê li metnê jî bar bikin. Di dîroka wêjeyê de ev hêma li jorîn û hêmayên mîna vê car bi car di derhişa metnan de tên dewisandin, di kûrahiya derhişê de tên hepskirin lê tu carî wenda nabin. Di xwendinên nêz de, wek rêgeha Freud a “vegera dewisandiyan” tiştên dewisandî dema ji aliyê Jorez (superego) ve benên wan bên sistkirin, hemin dertên sererûyê hişî. Lê ev gunehkariya jinê tim û daîm di derhişê de cih bigre jî, bêtirî nêzî hişê ye, piranî jî li benda sistkirinan jî namîne wek mîratê sazûmana nêr a gerdûnê bûye “kanonek”.
Çavkanî
Nehayî, Eta. Gulên Şoran: Li Pey Qedereke Winda. Stenbol: Weşanên Avesta, 2012
Ev nivîs ti hejmara 66emîn a kovara Tîrojê de derçû.[1]