Di zimanê kurdî de axaftinên şîfrekirî - 1.
#Umîd Demîrhan#
$Pêşek$
Bi rastî jî zimanê kurdî zimanekî qedîm î ezîm e. Wan rojên han axaftineke şîfrekirî ya heyama zarokatiyê hate bîra min û min hanzûka derbasî ser kaxezê kir; ji bo ku ev zanyarî di nava kaxez û arşîvên dîjîtal de winda nebe jî, min hanzûka li ser vê blogê tomar kir û bi we re pareve dikim. Bi rastî kînaye û şîfreyên guhertoyekê gelekî berzeq û erotîk bûn; lê heta ku ji destê min hat, min ew di qalibekî meqbûl de ro kir.
$1.Çîrok û rastiya bûyerekê$
Dibêjin ku merivek di nava cimaetê de rûniştibû û dixwest derbarê mijarekê de hin zanyariyan wergire; lê nedixwest ku kesek rastî û çîroka bûyerê hîn bibe. Lewre berê xwe da nasekî xwe yê ku ji zimanên hev fêm dikirin û jê pirsî:
-Kuro ewî pozkêm qe çi kir?
Diyar e ku bersivdar pisporekî bîrkariyê (matematîkê) bûye ku bi çar hêmayên bingehîn ên hesabê (+,-,:,/) rewş wiha kurteve kiriye:
-Pozkêm kêma xwe kêmanî kir, kira xwe kiranî kir, cara xwe caranî kir û para xwe paranî kir. Niha her du serî li ber holikekê rûniştî ne, birrê cûcikan li dorê û dest-pê şûştî-veşûştî ne.
$2. Rastiya pirsê û vereşandina bersiva şîfrekirî$
Li gorî gotina gotindaran, van her du hişmendên jîr û jêhatî bi pirs û bersivekê ev mijara han zelal kiriye:
Ewî pozkêm qe çi kir?: Ew ciwanê ku kêm ji pozê wî dikişiya, hê nizanibû pozê xwe paqij bike, di nava cimaetan de rûne û şekala xwe dayne nav solên maqûlan qe çi kir? Ka serpêhatiya wî ji min re bi awayekî şîfrekirî bibêje!
Pozkêm kêma xwe kêmanî kir: Ew nuciwan bi kêmasiya xwe hesiya û tiştê kêm ji sercemê derxist (-), ango keçek peyda kir û xwazgîn şandin mala bavê wê.
Kira xwe kiranî kir: Tiştên ku ji bo zewac, qelend, cihêz, nikah û dawetê pêwist bûn peyda kirin (+).
Cara xwe caranî kir: Zavayî bûk li ber derê bavê xwe peya kir, lê piştî zeyîtiyê bûk û xwesûyê li hev nekir û beziyane hev, navbera wan li hev ket (x); an jî piştî dawetê çendek zarokên wan çêbûn û hejmara neferên malê gelekî zêde bû.
Para xwe paranî kir: Lewre ev kes ji malê cihê bû, para xwe hilda û ji nav malê derket (:).
Niha her du serî li ber holikekê rûniştî ne: Niha ew kesê qalkirî û jina wî bûne mirovên navsere, xwe dane ber malekê û jiyana xwe berdewam dikin; an jî niha zarokên wan mezin bûne, mêrik û jinik li ber malê mane.
Birrê cûcikan li dorê û dest-pê şûştî-veşûştî ne: Zarokên wan bi firê ketine û mezin bûne, êdî halxweş in û tu kêmasiyeke wan tunene, zarok li dê-bavên xwe dinêrin û pêwistiyên wan dabîn dikin; an jî dê-bav li mala xwe rûdinin, zarok cihê kirine û xaniyên wan nêzikî hev in, pêwistiya wan bi xebatê tuneye û ji serweta xwe ya qezenckirî dixwin.
$3. Li gorî guhertoyeke din vereşandina vê axaftina şîfrekirî$
Li gorî guhertoyeke din, xwesûya bûkê ji berbûyê pirsiye bê ka têkiliya zayendî ya bûk û zavayî çawan derbas bûye. Îcar li gorî vê şirovekirinê jî axaftin wiha hatiye vereşandin:
Ewî pozkêm qe çi kir?: Di vê rewşê de mebest ji “pozkêm”î ne merivek e; lê mîzî/qamîşê zavayî ye; ango rastiya pirsê wiha bûye: “Ewê ku avik mîna kêmê jê dikişe qe çi kir?”
Pozkêm kêma xwe kêmanî kir: Zavayî bûk vexiste ser nivînê, kincên wê jê xistin û ew tazî kir; wî êdî kêmasiya xwe dabîn kiriye û bûye mêrê bûkê An jî gava mîziya zavayî ya sist endamê bûkê dît, bi xwe hesiya û hişk bû.
Kira xwe kiranî kir: Gava mîzî hişk bû, zavayî xwe şidande hev û karê xwe yê şevê qedand.
Cara xwe caranî kir: Zava bi carekê têr nebû û çend carên din jî xwe ceriband.
Para xwe paranî kir: Piştî çend caran her aliyekî para xwe ya ji têkiliyê wergirt.
Niha her du serî li ber holikekê rûniştî ne: Niha bûk û zava piştî hevşabûnê sist bûne; an jî zavayî derê xaniyê bûkê vekiriye û ev kar êdî bê şermezarî qediyaye.
Birrê cûcikan li dorê û dest-pê şûştî-veşûştî ne: Di pêvajoya hevşabûnê de mitêla doşekê bi avik û xwînê lewitiye; lê wan hem serên xwe şûştine hem jî mitêla doşekê ya lewitî şûştiye.
$Nirxandin û encam:$
Bi rastî min hinek axaftinên şîfrekirî yên dizan û stranên wan ên dirêj jî bihîstibûn; lê di dema demê de nenivîsandibûn û gelekî poşman bûbûm. Îcar ev bûyer û şiroveya deşîfrekirî qet ji bîra min nediçûn û min îro biryar da ku derbasî ser kaxezê bikim. Hêjayî gotinê ye ku kurdên berê her çiqasî alfabeya morsê ya krîptokirî nizanibûn jî, bi awayekî gelêrî peyamên xwe bi şêwazên cihêreng radigihandin muxatabên xwe. Bêguman ev cureyê axaftinan di nava kurdan de zêde ne; bi taybetî ji bo karên nihênî tê bikaranîn û heta gotindar mebestên xwe eşkere nekin, razên wan di tarîtî û nepeniyê de dimînin. Hêvîdar im ku ev bîranîna kurt bi kêrî fesahet û belaxeta kurdî were û razên rewanbêjiya kurdî bên zelalkirin; her wiha bi kêrî berpirsên kurdan jî were ku nihêniyên tawanbaran eşkere bikin an jî peyamên fermî bi riya hevokên şîfrekirî bi silametî bigihînin meqamên eleqedar. Bêguman ihtimal heye ku hinek kesên ruhnexweş jî sûdê ji vê cureyê axaftinê wergirin; lê qe nebe divê haya kurdan ji vê yekê jî hebe û gelek ihtimalan binirxînin ku bigihêjin encamên rast.
Cihê gotinê ye ku mebesta xwe ya ji vê parvekirinê aşkera bikim. Mebesta sereke zelalkirina mijareke bîrkariya kurdî ye; ji ber ku di vê axaftinê de karên “kêmkirin”, “komkirin”, “lihevxistin (derbdan)” û “parkirin”ê li derveyî rêbazên naskirî hatine afirandin û dariştin. Bi kurtasî dikarim bibêjim ku di vê axaftina şîfrekirî de çar karên bîrkariyê yên bingehîn bi awayekî folklorîk wiha hatine çareserkirin:
komkirin/zêdekirin (+): kira xwe kiranî kirin
kêmkirin/jêxistin (-): kêma xwe kêmanî kirin
carandin/derbdan (x): cara xwe caranî kirin
parkirin/dabeşkirin (:): para xwe paranî kirin.
Xuya ye ku di çanda kurdî ya gelêrî de hinek kesan ji bo mebestine nihênî hêmayên bîrkariyê afirandine û bi rastî pêwistiya bîrkariya kurdî bi van zanyariyan jî heye.
[1]