100 sal piştîPeymana LozanêPeymana Lozanê bandora wê ya li ser serxwebûn û otonomiya Kurdistanê
Kejal Derwêş

Konfederasyona Revende Kurdistanî di 27/28-05-2023 an de, bi boneya sed saliya peymana xirab a ku navçeyên Kurdistanî di navbera welatên derdorê de dabeş kir, li Otêla Royal Savoy - Lozana Swîsreyê, du rojan çalakiyek taybet li dar xist. Zêdetir ji 300 beşdar ji çar aliyên cîhanê, akademîsyen, çalakvan, pisporên yasayî di vî warî de û gelek siyasetmedar û rojnamevanên biyanî, serokên partiyên Kurdistanî yên her çar parçeyan tê de beşdar bûn.
Di her du rojan de du bername hatin cîbicîkirin û tê de behsa bandora rêkeftinê û rêyên muhtemel ên rûbirûbûna encamên wê yên heta îro berdewamin.
Peymana Lozanê berdewamiya Peymana Aştiyê ya Sevrê ye ku di sala 1920 de, piştî têkçûna Împeratoriya Osmanî û hevalbendên wê yên Alman, ji aliyê wezîrê mezin Damad Ferîd Paşa ve hatiye îmzekirin.
Aştiya Sevrê diviya ku piraniya rojavayê Anatoliya derbasî Yewnanan û başûrê rojhilatê Anatoliya ji Ermenî û Kurdan re biçûya.
Paşê di 22-05-1923 an de Peymana Lozanê hat îmzekirin, hêjayî gotinê ye ku ev peyman ji bo gelê Kurd li herêmê ku heft hezar sal li ser axa xwe hebûn, destpêka nebûne gele Kurd bû û li wir hat dabeşkirin û belavkirin. Di nav welatên derdorê de ku zilm, tepeserkirin û bi terorê tawanbar kirin.
Destwerdana her hêzeke mezin di karûbarên wan welatan de û danûstandinên wê bi mafên Kurdan re, bi behaneya serxwebûn û fermanên derve dihatin astengkirin û her destwerdanek dê wek destêwerdana derve di nav karûbarên navxweyî de yê wi welatî de.
Bê guman, ev peyman hîn jî di berdewam e, û wekî ku hin îdîa dikin (piştî 100 sal piştî îmzakirina wê diqede) ji ber ku ti dem bo dawî bûne we ne hatiya gotin.
Ya paradoks ew e ku tevî nakokiyên di navbera gelê Kurd û welatên ku axa wan desteser kirine, Kurd ji bi hinek partiyên siyasî yên Tirk re şiyar bûn û ev peyman hat redkirin, ji ber ku gelek axa ku ji wan re hat talankirin. Ji wan re di dema Împeratoriya Osmanî de, ku di bin axê de hatibû veşartin.
Û Kurd jî vê yekê red dikin û xewna wan a avakirina dewleta Kurdistanê hilweşand, ku wan hêvî dikir ku hevalbendên Ewropî alîkariya wan bikin ku ew wek berdêla alîkariya wan di şerê li dijî Tirkiyê de ava bikin.
Hêjayî gotinê ye ku nêrînên hin analîstên navneteweyî yên ku beşdarî konferansê bûne, ji ber ku bala min kişandiye, ji wan jî profesorê navdar ê Tirk Îsmaîl Başcî ku gotiye, Kurd ji mafên xwe yên neteweyî yên rewa yên herî bêpar in. Ne tenê diyardeyeke yekta ye, di tevahiya herêma Rojhilata Navîn de jî.
Paşê ew tişta ku Profesorê Amerîkî Liam Anderson, zanyarê siyasî li zanîngeha Wright State - Ohio, li ser (hewldana wan welatan ji bo asîmîlekirina gelê kurd û xebata ji bo guhertin û jinavbirina urf, kevneşopî û zimanê wan) got ku Ereban çi sûd ji demokrasî nagrin û ti berjewendî ji wan re nîne). Û ew jî serxwebûna Kurdistanê dê bandoreke erênî li ser Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bike, berevajî ku hinek bawer dikin.
Birêz Richard Wilding, wênekêşekî ku li Londonê ye, dibêje “Kurd berî Lozanê jixwe parçe bûne, ku em her tim li wir bûne marîyonetên emperyalîstan”.
Şaredarê Lozanê Roger Nordmann wiha got: Peymana Lozanê paradoksî ye ku li Swîsreyê gelek kêmnetewe dijîn ku diviyabû ew peyman îmze nekirana û kesên derbider divê xeleka têkiliyên dîplomatîk berfireh bikin da ku bi encamên wê re rû bi rû bimînin.
Wek ku min berê jî behs kiribû, rêxistinên sivîl ên Kurd li seranserê cîhanê di wê kombûnê de, ku yekem car bû, li hev kirin ku yek destî bin, ji bo şermezarkirina vê peymanê, ku tê wateya komkujiyeke li dijî gelê ku nasname, ax û rûmeta wî hatiye talankirin, lê heta roja îro saxlem maye.
Şandên beşdar di çalakiyê de tekezî li ser wê yekê kirin ku kar li ser betalkirina vê peymanê bikin û li ser îhtîmala ragihandina dewleteke Kurdî di demeke nêzîk de bi rê û rêbazên qanûnî yên ku ji aliyê yasayên navdewletî ve û rêxistinên wan li cîhanê hatine dayîn, kirin. Destnîşan kir ku berdêla wê çi dibe bila bibe dê parastina mafên gelê Kurd bidomînin.[1]