Mîrnişîniya Merdasiyan li navçeya Diyarbekirê
Leyla Zemanî
Mîrnişîna “Merdasî” yan “Mîrdesî” di dîroka Kurd de gelek naskirî ye û xwendevarên dîrokê gelek navên “Ekîl, Palû û Çermûk” bihîstine. Bi taybetî di #şerefname# ya #Şerefxanê Bedlîsî# de bi hûrî behsa wan hetiye kirin. Di behsa hakimên Diyarbekirê de bi beşek dîroka bi navê Ekîl, Palû û Çermûl re rû bi rû dibin. Destpêkê pêwîst e em bizanin Merdasî kê bûne? Merdasî navê eşîreyek ji Kurdên Diyarbekirê ye ku nîştecihê navçeya Ekîl in.
Di destpêka sedsala 17an a Koçî de, mîrnişînek li navçeya Ekîlê hate damezrandin ku her bi navê eşîretekê ku li wir dijiyan, bi mîrnişîna Merdasî hate navûbangkirin. Şeref Xanê Bedlîsî di pirtûka xwe ya Şerefnameyê de dibêje: Avakerê wê mîrnişîniyê rîşeya wan vedigere ser Ebasiyan. Ew piştre tên û li navçeya Kurdistanê bi cih dibin. Hem ji aliyê olî û hem jî, ji aliyê aborî û civakî ve di nava xelkê de xwedî bandor bûn û li Diyarbekirê bala beşek ji xelkê bo aliyê xwe radikêşin. Merdasî di destpêkê de bi navê rêbertiya olî, şêxatî, îrşad û perwerdehiya olî ve dest bi kar bûn. Lê piştî ku di nav xelkê de bandorek mezin peyda dikin, dikevine bîra damezrandina mîratî û fermanrewayiyekê li navçeya Ekîl û herwisa hevrê û yekgirtîkirina eşîret û tayfeyên wê navçeyê ku dibe yek ji xeyalên wan ên sereke û bi vî awayî ew dikarin hem ji rêya bandora olî, hem ji rêya aborî û civakiya xwe ve destûpêwendiyek baş ji eşîre û tayifeyên navçeya Diyarekirê bo aliyê xwe rabikêşin û bi vî rengî mîrnişîniyek mezin ava bikin.
Eşkere ye ku mîrnişîna Merdasî hem di warê demê de gelek dewam aniye û hem gelek kes tê de hakimdarî kirine. Di sê şaxe de mîrên Ekîl, Palû û Çermûkî desthilatdarî kirine. Ew sê şaxane ji Merdasiyan bîst û yek emîr hebûne û mîratî bi ser van herêman de kirine. Wate jimara emîrên wan gelek zêde bûye.
Şeref Xanê Bedlîsî
Yekemîn mîr û kesayetiyê navdar yê malbata Merdasî, kesayetiyek bûye bi navê “Pîr Mensûr”ê kurê “Husên” ku di destpêkê de pileya şêxatî hebûye û Şerefxan di şerfnamê de behsa keşf, kiramet û berevanî û zanyariyên wî dike. Pîr Mensûr destpêkê li herêmê perestgeheke mezin ji bo rênimîniya xelkê ava dike û xelkê wê herêmê hatin û çûna wî dikin. Bi vî awayî gelek peyrew û hogiran li dora xwe kom dike û bi vî awayî karê xwe pêş dixe. Piştî Pîr Mensûr, kurê wî yê bi navê Pîr Mûsa kete şûna wî û derkete ser textê şêxatiyê. Pîr Mûsa jî li gundê Pîranê xaneqayeke mezin ava dike. Gundê Pîranê jî navenda kelehê û şûna desthilatdariya Ekîl bûye. Piştî Pîr Mûsa, kurê wî wate “Pîr Bedir”, erk û karûbarên rênimîniya olî ya xelkê kêşaye stûyê xwe û karûbarên xaneqa û perestgeha xwe bi rê ve dibe. Pîr Bedir di warê siyasî de ji yên beriya xwe wate Pîr Mûsa û Pîr Mensûr bêtir têgihîştî û hişyartir bûye.
Her lewma ew rêberiya olî kire pîlekanek ji bo bidestvegirtina pileya siyasî yan bi watayek dinê wî karî ji ol, xaneqa, perestgeh û şêxayetî wek pîlekanekê bo derbaskirina karûbarên siyasî û birêveberayetiya dinyayî sûd werbigire. Her lewma di nav şûnketiyên xwe de dema ku dît ku hemû amade ne destûrên wî bi rê ve bibin û ji bilî cîbicîkirina karûbarên xaneqa û perestgehê, erkên civakî jî bi stû bigirin, hewaya mîratiyê kete serê wî û gelek leşker, siwar û çekdar li dora xwe kom kir û cara yekem keleha Ekîl li naçeya Pîran dagîr kir. Bi vî rengî wî bi awayekî fermî desthilatdariya Ekîlê ragihand. Piştî demekê yek ji sultanên Selçûqî hêzeke mezin û zêde ber bi keleha Ekîlê û bi mebesta jinavbirina desthilata Kurdên Ekîlê xiste hereketê. Di wê demê de Pîr Bedir li wir desthilatdar bû. Li hemberî êrîşa berfireh a Selçûqiyan, Pîr Bedir neçar ma ku wê derê bicih bihêle û berê xwe bide Miyafarqînê.
Her ew êrîşa Selcûqiyan, Şeref Xan wiha behs dike: “Dema ku Pîr Bedir ji ber zilma sultanên Selçûqiyan reviya û çû Miyafarqînê û penaha xwe bo Mîr Hisamedîn ê hakimê wir bir û heyamekê li wir xwe veşart û rojên xwe derbas kirin da ku Sultan Elib Erselanê Selcûqî, Mîr Erteq ku ji aliyê xwe ve kiribû waliyê Mêrdîn û Amedê bo rûbirûbûna bi Kurdan re û bo şerkirin li dijî Mîr Bedir ber bi Miyafarqînê dişîne. Bi kurtî Emîr Erteq ji bo dagîrkirina keleha Miyafarqînê hate erkdarkirin û erkê xwe bi cih anî. Dordora kelehê girt û rûniştiyên kelehê xistine tengasiyê. Qeza û qedera esmanî wisa bû ku tîrê leşkerê Emîr Erteq li kezeba Emîr Hisamedîn yê serokê kelehê bikeve û ew mîrê mezin ew cîhane bi cih hêla û êdî piştgirên wî nekarîn li hember dijmin rawestin û roj bi roj bêhêz û lawaztir dibûn. Heya ku wisa jê hat şevekê Emîr Erteq êrîşî ser kelehê kir û ew girt û her kesê ku di kelehê de bû kuşt û nehêşt kesek sax bimîne. Di wî şerî de Pîr Bedir şerbeta şehadetê vexwar û êdî kesek ji mîrên Ekîlê bi zîndî neman, ji bilî zarokek ku di zikê jina Pîr Bedir de bû. Lewma jî eşîra Merdasî bi şev û roj li benda jina ducanî sekinîn ku zaroka wê bê dinê û herwisa jî bû. Xwediyê mezin ji xezîneya xeyb ve gewherek bi nirx daye malbata Merdasî.”
Wate bi kurtî ewa ku Şerefxan besh dike ewa ye ku di sala 1073ê Koçî de, Pîr Bedir ku tê kuştin, kes ji malbata Merdasî namîne. Tenê hêviya ku hene zarokek e ku di zikê jina ducanî de ye. Dema ku ew zarok ji dayîk dibe navê wî dikin “Bulduq”. Ew kurê mîr dema ku mezin dibe ji ber zîrekiya dayîka wî û ew perwerdehiya ku kiribû û herwisa ji ber hevkariya eşîreta Merdasî, li ser karûbarê hikûmetê tê rahênandin û cihê bavê xwe digire û dibe hakimê Ekîlê û heyameke zêde bi hêz ve fermanrewayiya wê navçeyê dike. Piştî mîr Bulduq, kurê wî wate Îbrahîm cihê wî digire. Îbrahîm pêka wê ku Şerefame li ser nivîsiye, dest avêtiye bi avedankirina welat û geşedana wekhevxwazî û xizmetkirin bi reiyet û hikûmetek qahîm û bi hêz ava kir. Ew hikûmete ji aliyê xelkê ve gelek bi başî dihate piştevanîkirin. Lê mirinê derfet neda û ew jî her di temenek kêm de koça dawî kir. Piştî mîr Îbrahîm, mîr Mihemedê kurê wî tê ser desthilatê û mîr Mihemedê Merdasî jî wekî bavê xwe temenê wî kurt dibe û di temenek kurt de dimire. Mîr Mihemed sê kur hebûn yên bi navên “Îsa, Teymûrtaş û Husên”. Ew sê kurane jî wekî mîratê ser wê desthilatê rûniştin û di navbera xwe de par vekirin. Wate yek ji wan dibe hakimê Ekîlê, yek dibe hakimê Palûyê, yek din jî dibe hakimê Çermûk yan Çermikê. Bi vî rengî Merdasiyan di sê beşên cuda de dest davêjin bi mîratiyê û dibine xwediyê bîst û yek mîran.
Wekî me got Merdasiyan bi ser sê bavan de têne parvekirin û her yek ji wan dibine hakimê navçeyekê.
Şaxa yekem dibine fermanrewayên navçeya Ekîlê. Mîrên navçeya Ekîlê heft kes bûn ku pêk hatine ji: Emîr Îsa Ekîl, Emîr Dewlet yê şahê Ekîl, Emîr Îsayê Sanî an jî Duyem, Emîr Mihemed Begê Ekîl, Emîr Qasim Begê Ekîl, Emîr Murad Begê Ekîl û Emîr Ceifer Begê Ekîl.
Şaxa duyemîn a mîrên Merdasî yên mîrên herêma Palûyê li navçeya Diyarbekirê bûn ku heft emîrên wan hebûne. Ev mîrane ev in: Emîr Teymûrtaşî Palû, Emîr Hemzeyê Palû, Emîr Husên Begê Palû, Emîr Cemşîd Begê Palû, Emîr Husênê Xanê Palû, Emîr Hesen Begê Palû, Emîr Ehmed Begê Palû.
Şaxa sêyem a mîrên Merdasiyan, fermanrewayên Çermûk in li navçeya bakurê Diyarbekirê ku heşt emîrên wan hebûne. Ev mîr ev in: Emîr Husêns Çermûk, Emîr Seyfedînê Çermûk, Emîr Yûsfê Çermûk, Emîr Walabeykî Çermûk, Emîr Elî Beykê Çermûk, Emîr Esfendiyariyê Çermûk, Emîr Bayêndorê Çermûk û Emîr Mihemed Çermûk.
[1]