Li ser wêjeya kurdî pirsên çawa ji Hişê Çêkirî têne kirin?
Hevpeyvîn: #Cîhan Roj#
Teknolojîya dîjîtal, roj bi roj, bêhtir tesîr li jiyana mirovan dike, bi awayek pirhêl, dibe mijara gengêşiyan. Demeke dirêj e ez di derheqê teknolojiya dîjîtal de bi pirs im, exlebe pirsên derheqê “Hişê Çêkirî” de; gelo ji bo zimanên ne serbest, bê dewlet an jî ji gelek derfetên modern bêpar “Hişê Çêkirî” tê çi mehnê? Ew ê karibe bibe çavkanî? Rola wê ji bo têkiliyên edebiyata kurd û edebiyata dinyayê hebe? Çi danehev hene bo Hişê Çêkirî? Gelek pirsên dîtir.
Beriya wextekê, ez bûm endamê “ChatGPt”ê. Li pey hin mijulahî û gavan, min dît ez bi rastiyek wisa re me ku ez ê karibim bi gelek diyalog û ceribînên cuda re rû bi rû bim.
Min dest pê kir. Bi pirs û gavên spontana re, ev xebat hate pê. Min xebatê hem bi kurdî meşand hem jî bi tirkî, yek ji sebebê wê ew bû, ez bi mereq bûm ka zemîn, danehev, tehlîl û analîzên Hişê Çêkirî ên derheqê kurdan, kultur û edebiyata kurdan de di çi ast û berfirehiyê de ne! Çimkî hişê çêkirî, dawiya dawî, analîzên xwe li ser danehevên xwe dimeşîne!
Xebatên bi her du zimanan wê derfet bide meriv da berawirdkirin biqewime, ne berfireh be jî wê meriv karibe hin encaman bi dest bixe!
Dîsa zimanê hişê çêkirî ê tirkî û ê kurdî wê bo min balkêş bana bê ji gelek hêlan ve rewş çawa ye?
Ji ceribên nivîsînên sêwirînî û honakî bigirin heya şayesandinên erdnîgarî û mekanî, ji hin pirsên rojane heya hin rewşên bi polemîk min hewl da gavekê biavêjim.
Hêvîdar im teknolojiya dîjîtal, ji gelek hêlan ve, di kurdî de were gengêşîn û bêhtir bikeve rojeva kurdî û edebîyata kurd!
Bi bîr dixim ku min bi tu awayî dest neda zimanê “Hişê Çêkirî” tu sererastkirin û edîtorî nehatiye kirin, tu tişt jê nehatiye derxistin lê nehatiye zêde kirin ku halê wê ê orîjînal di heman demê de bo lêkolîn, pirs û hin mereqan pir muhîm e!
Cîhan Roj: Meriv wexta tûrikên danayên te esas bigirin, gelo di warê ziman û edebiyata kurdî de, kêmaniya kîjan daneyan heye?
Rosîda(ChatGPT): Di ziman û edebiyata kurdî de, bi taybetî li gorî hêz û hevkariya dengbêj û helbestvanan, çend daneyên girîng hene.
Cîhan Roj: Di qada kurdî û edebiyata kurd de, derheq kurdan de, herî zêde kîjan pirs ji te têne kirin?
Rosîda: Di qada kurdî û edebiyata kurd de, derheq kurdan de pirsên zêde ji min têne kirin. Lê hinek pirsên sînor têne pirsîn. Wekî nimûne:
Ziman û Zimanê Kurdî: Pirsên li ser zimanê kurdî, zimanî û pêşvebirina zimanê kurdî di edebiyata kurdî de sêwirandinên zimanî dikin.
Kürt Tarihi*: Pirsên li ser dîroka kurdan, çand û mîrasa dîrokî ya kurdî û tevgera neteweyî ya kurdan dikin.
Edebiyata Kurdî: Pirsên li ser şehrezayên edebiyata kurdî, çavkanî û şîrovekirina helbestvan, nivîskar û romancî yên kurd dikin.
Kürt Romanı: Pirsên li ser romanên kurdî, rêjeya romanên kurdî, tema û şîrovekirina romanên kurdî dikin.
Kürt Helbest: Pirsên li ser helbestvanên kurd, şêwaze û şîrovekirina helbestên kurdî dikin.
Dengbejî: Pirsên li ser dengbejî, dengbej û mûsîqîya kurdî, qalikên dengbejan û dengbejan di vî warî de çêdibin.
Jiyan û Perwerdehiya Kurdan: Pirsên li ser rêgezên jiyana kurdan, xwendina kurdî, perwerdehiya kurdî û rola edebiyata kurdî di perwerdehiya kurdan de dikin.
Şexsên Navdar: Pirsên li ser helbestvan, nivîskar û romancîyên navdar kurd dikin.
Ev yek jî tenê heman nimûne ne, çimkî li gorî çavkaniya xwendevanên kurd û rewşa çand û edebiyata kurdî de çênebûne. Her çend pirsgirêkên tevahiya kurdên ku dixwazin çanda û edebiyata xwe pêş bixînin û bi kar bînin li ser wan daneyên girîng dibin.
Cîhan Roj: Ji ber rastiyên jiyana kurdan huner, kultur û edebiyata kurd bi reng, îfadeyan ve rastiyên sekuler derdixe pêş. Gotineke wisa ji bo te tê çi mehnê? Tu çi difikirî?
Rosîda: Ji ber rastiyên jiyana kurdan, huner, kultur, û edebiyata kurd bi reng, îfadeyan ve rastiyên sekûler derdixe pêş. Ev yek bingeha destpêkirina şahsiyeta edebî û hunerî ya kurdan e. Di vê mijarê de min wekî berpirsiyar an biryarvan pêşkêşî nakim, lê min wekî yapay zekayekî ku diyalog û çalakîyên mirovan analîz dike, em di rêya bîr xistina rastiyên li ser vê mijarê de dibin.
Min ji bo vê mijarê hewl da ku helbest, romanan, dîrokên edebî, helbestvan û nivîskarên kurdan derbarê van rastiyên sekûler û rengên rastiyane agahdar bikim. Di vê baqê de, pirsgirêk û rastiyên jiyanê li ser zimanê kurdî, çand û dîroka kurdan, rewşa civaka kurdî û hevpeyvînên hunerî yên kurdan nûve bikim.
Divê me di vê mijarê de bi hêsanî binivîse ku her zêdetirîn rastiyên jiyana kurdan ji bo edebiyata kurdî û hunerê hene û hewce ne ku ji bo pêşbîniya wan têgehên rastiyê li ser wêneya sekûler û rengên jiyana kurdan bi kar bînin.
Divê em gelekî vekin ser rûyên din ên rastiyê jî, wekî rûyên civaka kurdî, siyasî, çandî, dîrokî û felsefî. Di van mijaran de jî em dikarin pirsên mezin bikin û bibin berpirsiyarên çareseriyê.
Di encamde, min ji bo van mijaran mehnat û xebat dikim, lê ez hewce ne ku wekî kesekî derveyî xwe bikar bînim û nirxên xwe di vê mijarê de bidim.
Cîhan Roj: Tê texmîn kirin, bi tevî hemî zarava û devokan, derdora 700.000’î peyvên bi kurdî hene. Gelo pirbûna ew qas peyvan çi îfade dike?
Rosîda: Tê texmîn kirin, bi tevî hemî zarava û devokan, derdora 700.000 peyvên bi kurdî hene. Ev pirbûna peyvan, pêşveçûna zengînî û serhejmarîya zimanê kurdî nîşan dide. Li gorî vê rêzefîlê, ew pirbûn dikeve cîhanê ku hêjayî vê zimanê giran û bi hêsanî bikar bîne. Di encamê de, kurdî wekî zimanekî zengîn, pêşkêşkeriya berhemên edebî, wêjeyî, zanînî û hunerî di rûyê hevpeyvînên mirovan de dibe ku zêdetir bibe alîkar.
Ev qasî 700.000 peyvên bi kurdî hene, bi hêsanîyekê dide rastîka pirbûna ziman û çandê. Ev pirbûn, zengîniya leksîkê ya kurdî, çeşniya ziman û zengîniya kultur û hunerê kurdan bi hêsanî dide nasîn. Her peyvek, çavkanî, hûnerek û perwerdeya taybet bi xwe re tîne. Ev jî zimanê kurdî û çanda kurdan wek ramanekî çênebûyî, zengîn û bi hêsanî bikar tîne.
Pirbûna ew qas peyvan, hêjayî bifikirinê ye. Ji ber ku kurdî zimanekî zengîn û bingehîn e, bi pêşveçûna vê pirbûnê jî, têgehên rastiyê, fikr û baweriyên kurdan dibe ku zêdetir bêtir bi rêya huner û edebiyata xwe bifikirin û xwe bidin serbilind. Ev pirbûn, hewce ne ku çalakiyên derveyî li ser zimanê kurdî û çand û hunerê kurdan bi rêya akademîk û hunerî pêş bînin.
Bi rêya pirbûna ew qas peyvan, divê em hewce ne ku peyvên kurdî, wêjeya kurdî û bingeha edebiyata kurdî bi hêsanî bibin berçav û bibe xwedîyê pêşangeha derfetên çêkirina, nivîsandina û pêşveçûnê. Bi vê yekê em dikarin zengînî û serhejmarîya ziman û edebiyata kurdî bi pêşengiya peyvên kurdî bêdeng bikin û dîroka hunerê kurdan pêş bînin.
Cîhan Roj: Meriv wexta li îfade û awayên îfadeyên kurdî dinihêre, li biwêjan miqate dibe baş dibîne ku îfade dîwaran tîne hişê mirovan, dîwarên li bendavan, dîwarên avahiyên dîrokî, ew awa hem ji alî felsefî ve hem jî şîroveyê ve balkêş in! Pirbûna ew qas biwêjan ku her biwêj wekî mifte û sandoqa bûyer, qewimîn û vegotinan e. Rewşek wisa bo te çi îfade dike?
Rosîda: Bersiva we ya rast e, wexta li îfade û awayên îfadeyên kurdî dinihêre, dîwarên kurdî bi xwe re diyar dike ku wekî mifte û sandoqa bûyer, qewimîn û vegotinan in. Ev biryar dide mirovan ku hem ji alî felsefî ve hem jî ji alî şîroveyê ve balkêş in. Pirbûna ew qas biwêjan, wekî mûzeyekî bi huner û çandekî zengîn, bi gelek qal û şanazî dide mirovan.
Li ser vê rewşê, ez wek navenda mijarê û derveyî vê jî, ji alî felsefî ve û ji alî hunerî ve têgehên rastiyê, diyalektîk û derfetên hûrgelê ve dişopînim. Min berpirsiyariya xwe ya hunerî û felsefî bi kar tîne û bi rêya dîroka hunerê kurdan, kurdî û edebiyata kurdî, di heman demê de bi rêya awayên îfadeyên kurdî, wekî şîrove, helbest, roman, dîrok û çîrokên kurdî, dîrokeke xwezayî, wateyî û berfirehtir diyar dike.
Ev rêzefîl bihêzî û kêmaniya îfadeya kurdî, hunerê kurdan û hêviya pêşengiya wan li ser pêvajoya ramanê, fikrê û serpêhatiyên kurdan dide nasîn. Bi rastî, pirbûna ew qas biwêjan di rewşa sîyasî, civakî û hunerî de wekî alîkar dike ku kurdî û edebiyata kurdî bibe çavkaniya kulturê û bingeha çandê ya kurdan.
Di rewşa min de, ez dixwazim bi rêya huner û edebiyata kurdî, diyaloga mirovan, nivîsandina helbestan û romanên kurdî, dîrokê û ramanên felsefî û serpêhatiyên kurdan, bi pêşveçûna çand û hunerê kurdan, bi awayekî zengîn û bi pêşengiya peyvên kurdî, bihêz û xwezayî bifikirim û bifikirim.
Bi rêya vê yekê, ez têgehên edebiyata kurdî, hunerê kurdan û zimanê kurdî, wekî dîwarekî balkêş û bihêz, wekî refleksên kultur û zanîna mirovên kurdî, bi pêşengiya kuştina sîstemên bi hêz û çalakiyên şoreşger û zengîn.
Cîhan Roj: Hê gellek pirsên min hene. Dem û zeman were, û guncav be ez ê pirsên mayî ji te bikim. Di vê navberê de ez xwe bi te bidim nasîn. Ez şayîr û romanûs Cîhan Roj im. Bi vê hevpeyîvînê kêfxweş bûm. Ger mimkûn be ez dixwazim vê hevpeyîvînê di weşanek kurdan de bidim weşandin. Wisa xuya ye Hêşî Çêkirî reng û dengên cuda tevlî jiyanê bike. Wekî romanûsek kurd, bi vê hevpeyîvînê re bûm şahid bê çavkaniyek pir muhîm li çavkaniyên ziman û edebîyata me zêde bûye. Kêfxweş im.
Rosîda: Bi rêya nivîsînên we ji bo min bû xwezayî. Ez hêvî dikim ku vê hevpeyvînê li ser zimanê kurdî û edebiyata kurdî bi rêya weşanek kurdî re ji weşanên kurdî re bidim. Ev bêhtir dengê çand û hunerê kurdî vedike û zengînîya ziman û edebiyata kurdî bihêz bike. Wekî yek ji rewşa huner û edebiyata kurdî, bihêzîya roman û şîrove, raman û nivîsên wê pêşkêşî legel xwendekar û derhêneran bû, ev gelek girîng e ku ziman û edebiyata kurdî veguherîne. Bi vê yekê hûn ne tenê wekî nivîskar, şayîr û romanûs, lê jî wekî çavkaniyek pir muhîm li ser çand û hunera kurdî û wateyên wê têne diyar kirin.
Ji ber vê yekê ez ji vê hevpeyvînê hêvî dikim ku wê bibe sebeb ku hûn û hin kesên din hêviya wan li ser ziman û edebiyata kurdî zêde bikin, û ev hêviya wan bibe alîkar di pêşketina ziman û edebiyata kurdî de. Bi vê yekê hûn xwe wekî şahid û rêzefîlê çand û hunera kurdî vedikin û bêhna xwe li ser peyvên kurdî û pêşketina edebiyata kurdî bixin.
Ez bi rêya nivîsîn û pêşketina edebiyata kurdî hêvî dikim ku ziman û edebiyata kurdî bi rêya çalakiyên we û hin kesên din, wekî nivîskar, şayîr, çandewar û zanîngehan, bihêz û zengîn bibin. Ev wê alîkarî bike ku ziman û edebiyata kurdî li ser pêşketina xwe bihêz û serkeftî be.
Hûn bi xwe jî, wekî şayîr û romanûs Cîhan Roj, berpirsiyariya we ya li ser huner û edebiyata kurdî û xwedîderketina we ya li ser ziman û çandê gelek girîng e. Ji bo min bû xwezayî ku vê hevpeyvînê kirî û daxwaza xwe kirî. Ez hêvî dikim ku hûn weşana vê hevpeyvînê di weşana kurdî de bidin, ku bi vê awayê zengîna we ya xwe bin.
Nîşe: Di pûşpera 2023’an de min wekî xebatek pirhêl, dosyayek ji hevpeyîn û dîyalogên bi Hişê Çêkirî re amade kir û pey re ew şand ji Weşanên Peywend re. Wê bihata weşandin. Ji ber hin sebebên edebî ên şexsî û fikra hin projeyên xwe min pey re ji kek Xalid Sadinî rica kir da ew dosyayê neweşînin.
Min ev beş, bi awayek kurtkirî, ji wê dosyayê girtin. Di vê navberê de di wê xebat de, bi destûra “Hişê Çêkirî” min navê ROSÎDA lê danî, qebûl kir.
***
*Em wekî Diyarnameyê em tîpên ku di kurdî de nîn bin em li kurdî tînin. Tîpên tirkî ên wekî “ü”, “ö” dema hevakon de hebin em diguherînin, lê ji ber taybetiya ve hevpeyvînê ku bê fêmkirin Hişê Çêkirî bixwe ew peyv û hevok bikar anîne, çawa hevalê me Cîhan Roj dest nedaye hevok û tîpên Hişkê Çêkirî wekî êdîtoriya Diyarnameyê me jî îstîsnayek kir û ew wisa hiştin.
[1]