Kurdê li ber fermana qirkirina Ermeniyan rabûye: Cemîl Behrî Kunneh
Luqman Guldivê
Cemîl Behrî Kunneh ê Efrînî di navbera 1915 û 1917´an de li ber fermana qirkirina #Ermeniyan# rabûye û qederê 2000 Ermenî ji fermanê xilas kirine. Ew efserekî behriyeya Osmanî bû.
Ez pêşî ji nivîseke rojnamevanê Independentê Robert Fisk bi meseleyê hisiyam: Cemîl Behrî Kunneh ê ji Efrînê bi sedan Ermeniyên Entabê ji fermanê xelas kiribûn*. Lê sernavê vê nivîsa wî hingê ez aciz kiribûm û ji ber wê hingê min nedabû dûv meseleyê. Sernavê nûçeyê “Tirkê baş: Serpêhatiya bi rastî ya Schindlerê Ermenistanê yê jibîrçûyî” bû. Ev “Tirkê baş” esas ji Efrînê bû û li gorî nûçeya Robert Fiskî yê ku niha wefat kiriye, dayika wî Kurd bûye û bavê wî ji gundekî pirraniya xelkê wê Kurd e, lê muhtemel e ku Ereb be. Baş e çima “Tirkê baş”? Ji nivîsa Fiskî em têdigihin ku ew ecêbmayî ye ku Tirk vî efserê behriyeya xwe nakin qehremanek. Yanî esas hinekî dûrî wê rastiya tahl a dewleta Tirk û miletê Tirk e ku bi hişkî qirkirina Ermeniyan û ne Misilmanên din red dikin û heta behsa zilma Ermeniyan dikin.
Wêrekê behriyeya Osmanî
Axir di nûçeya xwe de ew agahiyên xwe hemûyan disipêre lêkolînên dîrokzanê Kurd, Umit Kurt. Û Umit Kurt pêr li ser mijarê ji bo Newlines Magazine bi sernavê “Schindlerek ji bo Ermeniyan: Efserekî behriyeya Osmanî red kir ku di qirkirina beriya sed salan de cih bigire” gotarek weşand**. Umit Kurt niha li Înstîtuta Van Leer a li Qudsê kar dike. Kitêba wî ya bi navê “The Armenians of Aintab: The Economics of Genocide in an Ottoman Province (Ermeniyên Entabê: Aboriya qirqirinê li wilayeta Osmanî)” par ji Harvard University Press derçûbû û ji muhimtirîn berhemên wî ye. Ew li Zanîngeha Ibrî ya Qudsê jî dersan dide. Ew bi vê meqaleya xwe bi serpêhatiya Cemîl Behrî Kunneh dadikeve. Li gorî agahiyên wî, Cemîl Behrî Kunneh li ber fermana qirkirina Ermeniyan (bi rêya tehcîrê) rabûye û qederê 2000 Ermenî ji fermanê xilas kirine. Ew efserê Osmanî ye ku ji tersxaneya li Bîrecûgê berpirsiyar. Tersxane li ser çemê Firatê bû û Ermeniyên dihatin tehcîr kirin, di devera berpirsiyariya wî re dibihurandin.
Bav ji Cindirês dê ji Raco
Ev efserê hanê sala 1892’yan li Helebê hatiye dinê. Bavê wî ji gundê Kurdan ê ser bi Cindirêsê bû. Dayika wî Emîna Elî jî ji gundê Hopka bû.
Ev gund ser bi Raco ye. Dê û bavê wî ji Efrîna Tirkan îro dagir kiriye, bûn. Axir ew hîna çar salî bû, bavê wî miriye û dayika wî ya ku em bi isehî dizanin Kurd e, ew mezin kiriye.
Ew 14 salî ye yanî sala 1906’an xwe li Mekteb-î Bahriye ya Stenbolê qeyd dike û weke mulazimewwel ê teknîkî sala 1910’an mezûn dibe. Ji bo di warê teknîkê de şareza bibe ew li Ingilîstanê diçe Fabrîkeya Motoran a John Thornycroft a li Basingstokeyê. Gava Şerên Balkanan rû dide, di çarçoveya seferberiyê li artêşa Osmanî vedigere û di wan şeran bi madalyaya wêrekiyê tê xelatkirin.
Di dema Şerê Cîhanê yê Yekemîn de ew li tersxaneya kelek û keştiyan a li ser Çemê Firatê ya li Bîrecuga Rihayê tê wezîfedarkirin. Ew berpirsê tersxaneyê ye. Jixwe bi vê berpirsiyariya xwe, wî heta jê hat gelek Ermenî ji mirinê xilas kirine. Eynî wekî Schindler, ew kesên ku karibe bide xebitandin, ji mirinê xilas dike.
Burokratekî biryarên maqûl
Akademîsyenê dîrokzan Umit Kurt jî vê yekê dibîne dibêje, “Kunneh dijberekî Îttîhat û Teraqqiyê yê bîrewer bû, efserekî artêşa Osmanî bû ku hêz û desthilata xwe ya ji vî meqamê wî dihat wî ji bo rizgarkirina Ermeniyan bi kar anî, da ku wan neşînin kampên li Meskene, Serêkaniyê û Dêra Zorê. Wî her wiha ji ked û karê wan jî îstîfade dikir, û weke burokratekî eskerî biryarên maqûl didan.”
Yek ji sedemên sereke yên vê helwêsta wî diyar e ku hevjîna wî Dikranuhi Gullizian bû. Wî ew di dema fermanê de nas kir û bi rêya zewaca pê re ew ji mirinê xilas kir. Ermenî jî bi wî re bi wefa bûn û bi nameyên ku nivîsandin, ew ji dadgehkirina li Diwanî Herbî Orfî ji ber qirkirina Ermeniyan, rizgar kir.
Cemîl Behrî Kunneh bixwe li Helebê 25’ê Gulana 1967’an miriye. Hevjîna wî Dikranuhi piştî wî bi 19 salan, di 93 saliya xwe de 15’ê Hezîrana 1986’an miriye. Niha êdî li cem min ew meraq heye ku xwe bigihînim wan kesên ku Cemîl Behrî Kunneh û hevjîna wî di saxiya wan de nas kiribin. Ez her wiha dixwazim zanibim, ka bavê wî yê ji gundê Kurdan Ereb bûye yan Kurd. Ji ber wê jî mala Umit Kurt careke din ava be.
* “The Good Turk: The true story of Armenia’s forgotten Schindler (Tirkê baş: Serpêhatiya bi rastî ya Schindlerê Eremenistanê yê jibîrçûyî)”, 14´ê Gulana 2020´an di Independetê de derçû.
** Navê gotarê orîjînal “A Schindler for the Armenians: An Ottoman naval officer refused to take part in the genocide of a century ago” ye. Ji bo gotarê binihêre li https://newlinesmag.com/essays/a-schindler-for-the-armenians/
[1]