Penaberên ku ErdoganErdogan wan ji bo gefxwarinê bi kar tîne di şertên xirab de dijîn

Berpirsê sereke yê pêşxistina şerê navxweyî yê Sûriyê serokkomarê Tirk Tayîp Erdogan e. Erdogan, penaberên ku ji ber şer revîne di her firsendê de dijî Ewropa bi kartîne. Bi hejmarên ku hatine nepixandin ve her carekê dibêje “ez berdim” bi vî awayî jiyana mirovan dike parçeyeke siyaseta xwe ya bê exlaq.
Penaberên ku Erdogan wan ji bo gefxwarinê bi kar tîne di şertên xirab de dijîn
Serokkomarê Tirk şefê faşîst Erdogan, di her firsendê de penaberên Sûriyê yên ku li Tirkiyê ne weke amûrekê gefxwarinê li hember Ewropa bikartîne. Li aliyekî din ev penaberên li Tirkiyê di nava şertên der mirovî de tên şixulandin, bi êrîşên nijadperest re rû be rû dimînin.
Hema bêje her roj li Tirkiyê nûçeyên “ karkerek ji Sûriyê jiyana xwe ji dest da, penaber dema xwestin qaçaxî derbas bibin noqî avê bû û fetisîn” derdikevin.
Dîsa ji ber nijadperestiyê ji bajaran hatine qewitandin, li dijî jin û zaroka destdirêjî têne kirine û ev kiriyar roj bi roj zêdetir dibin.
Erdogan, penaberan bi hemana gefxwarinê bikartîne û di ser penaberan re ji Ewropa û civaka navnetewî milyar dolara distîne.
Pereyên ku tên standin ne ji bo penaberan dîsa ji bo şerê li Sûriyê tê bikaranîn
Derbarê rewşa penaberên Tirkiyê de daneyên îstatîkî wiha ne:
Di salên dawî de herî zêde cihê koçberên ji Sûriyê lê hatiye bi cih bûn û rêka van penaberan jî dikeve li ser rêya Tirkiyê.
-Li gorî çavkaniyên fermî hejmarên penaberên ji Sûriyê yên li Tirkiyê dimînin1 milyon û 649 hezar û 750 kes in. Lê ev hejmar rê nepixandin û weke 3-4 milyon tê dayîn.
-Li gorî daneyên Muduriyeta Giştî ya Îdara Koçberan ya di sala 2018‘an de kesên ji Sûriyê ne ku destûra dikarin li Tirkiyê bimînin stendine 99 hezar û 643 kes in.
-Di 2’yê Tebaxa 2019‘an de 92 hezar û 280 ji penaberên Sûriyê re hemwelatî hatiye dayîn. Lê ya esasî dibe mijara nîqaşê penaberên ku ji vî heqî mehrum dimînin û penaberên li Tirkiyê bi awayeke qaçax dijîn e. Ji ber ku ji dervêyî rêkên qanunî, dîsa dema dîroka mayîna li Tirkiyê kesên mayîne jî di asta huquqa dewletê de weke koçberên bê nîzam tên penasekirin û di vê statûyê de tên dest girtin.
-Li gorî daneyên Muduriyeta Giştî ya Koçberan a Tirkiyê di 14’ê Tîrmeha 2019‘an pê ve di hundirê salê de 21 hezar û 988 koçberên bê nîzam hatine girtin.
-Li gorî daneyên Wezareta Karên Hundirîn a Tirkiyê, penaberên vegeriyane Sûriyê tenê 354 hezar in.
-Penaberên ji Sûryêne sedî 54,15 jê zilam sedî 45,85 jî jin in.
-Dîsa li gorî çavkaniyên fermî herî zêde cihên penaberên Sûriyê li dijîn bajarê Kîlîsê ye. Bajarê herî kêm yên koçber girtine jî Bayburt e.
-Ji ber ku di derbasbûna sînor de dane nayên komkirin û ji ber dewleta Tirk penaberan weke amûrê gefxwarinê bi kar tîne hejmara esasî tê veşartin. Ti penaber ji bo mayînde bimîne naçê Tirkiyê, lê ji ber rêka derbasbûna Ewropayê diçine Tirkiyê.
-Derbarê penaberan de mijara herî zêde li ser tê nîqaş kirin wargeh in. Wargehên ango kampên penaber lê dimînin di fermiyetê de weke navendên jiyankirina demî hatine bi navkirin. Ev navend jî li; Riha, Edene, Kîlîs, Mereş, Hatay, Osmaniye, Meletî û Dîlokê ne. Ji dîroka 25’ê Tîrmeha 2019‘an de 87 hezar û 464 penaberên Sûrî di van kampan de ne.
Li van navendan sûcên tên kirin
Ji çetetiyê heta bûyeren îstîsmarkirina zayendî, ji muxederat ango maddeyên hişbir heta bazirganiya jina gelek sûcên ku navên wan derbas dibin li van navendan de tê jiyîn.
-Ji dema koçberiyê destpê kiriye heta roja me ya îro di nava sînorên Tirkiyê de 450 hezar zarokên penaberên ji Sûriyê dayîk bûne. Dervî vê jî li Tirkiyê zarokên ji Sûriyê yên dijîn, temenê wan a 0-4 de 536 hezar û 820 û yên temenê wan 5-9 salî de jî 495 hezar û 346 in.
-Tevahî penaberên Sûrî yên di nava kar de cih digrin weke “hêza karê erzan” dervî qeydan tên şixulandin, piranî jî ji heqdestê herî kêm didin dişixulin. Hinek ji wan jî ji bo malekê ku lê bimîne û nanozikî di şertên koletiyê de karkirinê qebûl dike.
-Li gorî raporê meclisên ewlehî û tenduristiya kar ya 2019‘an eşkere kiriye; di 7 mehên destpêka salê de ji piraniya wan penaber, nêzî 70 karker ku qeyda xwe nînin di nava kar de jiyana xwe ji dest dane. Kesên ku di bin qeydan de jî tên şixulandin encex li gorî şîrketan tên bicih kirin. Dîsa kesên ji wan re destûra kar kirinê hatibe dayîn jî ew ji aliyê dewletê de tê parastin, lê divê ew jî dernekeve dervî bajarê lê dimîne.
-Hêjmara penaberên ku di rêyan de jiyana xwe ji dest dane jî gelek in. Li gorî rêxistina AF’û yê di navbera salên 2011-2018‘an de li ser Tirkiyê re penaberên xwestine biçin Ewropa herî kêm 8 hezar penaberên ji Sûriyê li behra Spî û behra Egeyê fetisîn û jiyana xwe ji dest dan.
Rewşa penaberên zarok û jinan yên li Tirkiyê hê xirabtir e
-Zarok û jinên ji şer tund û dijwariyê revîne îro belkî ne mexdurê şerên bin, têne îstîsmarkirin û tundiya dijwar li ser wan têne kirin. Li Tirkiyê di navbera salên 2014-2017‘an de piraniya wan ji zarokên biyanî sedî 18 ango 3 hezar û 91 yek zarok rastî êrîşên cinsî hatin. Zarokên ku rastî îstîsmarkirin û êrîşan hatina sedî 736 zêde bûn hatiye jiyîn. Dîsa zarokên keç ên ji Sûriyê ji sedî 37 ji aliyê malbatên xwe de weke çavkaniyeke debarê lê tê nêrandin û gelek caran weke jina duyemîn tên firotin ku ev bi raporan hatiye belgekirin.
-Jinên ku rastî tundiyê hatine, ji aliyên hevjînên xwe de hatine kuştin û rastî tecawizê hatine nayê zanîn.
-Penaberên ji şerê li Sûriyê revîn di destê Erdogan de bûn amûrê gefxwarinê û li Tirkiyê bi her awayî nêzkatiyên nijadperest û şertên dervî mirovî tên hiştin.
-Lê li hember gefa Erdogan a “em ê deriya vekin” dewletên Ewropî serê xwe ditewînin û dixwazin rejîma Erdogan bi pereyan bidin sekinandin. Ji sala 2011‘an vir ve 40 milyar dolar ji bo penaberên li Tirkiyê hatiye şandine. Neteweyên Yekbûyî îsal pêdîviya alîkariya nêzî 3,3 milyar dolar tenê ji Sûriyê re, 5,5 milyar dolar jî ji bo welaten cîran yên ku ji penaberan re malovaniyê dike anî ziman.
-Li gorî Neteweyên Yekbûyî, 11,7 milyon xelkê Sûriyê hê jî bi alîkariya dikare jiyane xwe bidomîne. 6 milyon jî di hundirê Sûriyê de mecbur maye ku cihê xwe biguherîne. Yekîtiya Ewropa îsal diyar kir ku ji bo penaberên Sûriyê 560 milyon Euro veqetandine. Yekîtiya Ewropa bi heman pereyî disala 2021‘an de jî plan dike ku bide. Îsal 1.5 milyar Euro hatiye dayîn.[1]