Ji bo jinênjinên Bakur û Rojhilatê asoyên hêviyan xuya dikin
NAVENDA NÛÇEYAN- ŞERVÎN MUSTAFA

Ji destpêka aloziyê ve jinên Sûriyê ji aliyê hemû aliyan ve rastî girtin, revandin, êrişên cinsî, kuştinê, koçberî û penaberiyê hatin. Li rexma van jinên Bakur û Rojhilatê Sûriyê xwe pêşxistin û herêm bi rêve birin. Ji ber wê yekê dijminan jin kirin hedefa xwe.
Di dîroka Sûriyê ya kevin de û heta roja îro, navên gelek jinan derketin pêş. Şahbanoya Tidmurê Zenûbiya jî, mînaka herî ber bi çav a wê yekê ye. Lê belê di serdema dagirkirina Osmaniyan de ku cehalet û kevneşopiyên ku jin di nava çar dîwaran de dihêştin belav kir, ji bo jinên Sûriyê her tişt hat guhertin.
Di dawiya sedsala 19`emîn de û bi qelsbûna dewleta Osmaniyan re, jinên Sûriyê ketin tevgerê û yekemîn xwepêşandanên jinan li dijî Osmaniyan li paytexta Sûriyê Şamê pêk hatin. Di wan xwepêşandanan de jinek birîndar bû.
TEKOŞÎNA JINAN A LI DIJÎ DAGIRKERAN Û BÊ PAR HIŞTINA JI MAFAN
Piştî peymana Sykes-Picot ya sala 1916`an û ketina hêzên Fransa erdên Sûriyê, navê Nazik El-Abid derket pêş ku wekî yekemîn jina efser di artêşa Sûriyê de hat pejrandin û li kêleka Yûsif El-Ezma şer kir. Di wê demê de her wiha navê keça Ibrahîm Henano Nebaha û xwişka wê û gelek jinên din ku li dijî dagirkirina Fransayê têkoşiyan, derketin pêş.
Piştî bidestxistina Sûriyê ya serxwebûnê sala 1946`an û pêkhatina yekemîn hilbijartinên parlamanê di sala din de, jin ji mafê namzetbûyînê û dengdanê bê par hatin hiştin. Di darbeya Husnî Zeîm ya 1949`an de, mafê dengdanê careke din ji bo jinan hat dayîn bi şertê ku dibistana seretayî xwendibe, her wiha mafê namzetbûyînê jî jinan hate birin.
Sala 1953`an di serdema serok Edîb El-Şîşeklî de, mafê namzetbûyîn û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn ku ev yekemîn destûr bû ku mafê namzetbûyînê dide jinan.
LI DERVEYÎ RÊXISTINÊN PARTIYA BAASÊ RÊXISTINBÛYÎN HAT QEDEXEKIRIN
Di qonaxa yekitiya di navbera Sûriye û Misirê de, di sala 1960`î de 2 jinan endamtiya meclisa neteweyî bi dest xistin. Piştî veqetînê jî tenê mafê hilbijartinê ji bo jinan hat dayîn. Piştî bidestxistina partiya Baasê ya desthilatê sala 1963`an, jin ji bo propagandaya partiyê hatin bi karanîn û tu daxwazên kombûnên jinan ên sererastkirina qanûnên berdan, zewacê û mîrasê, nehatin pêkanîn.
Piştre û nexasim piştî tevgera Sibata 1966`an, bi behaneya damizrandina yekitiya giştî ya jinan partiya Baasê kombûnên jinan kontrol kir û xebatê jinan sînordar kir da ku her jina dixwazê çalakiyeke girêdayî jinan li dar bixe li şûna ku li derve li dar bixe, tev li yekitiyê bibe. Her wiha azadiya derbirandinê, azadiya rojnamegeriyê û ruxsetên gelek rojname û kovaran hatin betalkirin, ku di nav de kovarên jinan ên banga rizgariya jinan û beşdarbûna wan di jiyana civakî û siyasî de dikirin, hebûn.
Da ku enerjiyan jinan vala derxin, partiya Baasê di dawiya sala 1966`an de komîteyên amadekariyan ên jinan ava kir da ku projeya avakirina yekitiyeke giştî ya jinan lêkolîn bike. Piştî çend mehan di dîroka 26-81967`an de biryara zagonsaz ya hejmar 121 derket, ku tê de yekitiya giştî ya jinan wekî rêxisitneke gelêrî ji bo bikaranîn enerjiya gel di xizmeta berjewendiyên neteweyî de, hat pejrandin û Sûad El-Ebdellah wekî seroka yekitiyê hat hilbijartin.
Lê belê piştre ev biryar hat betalkirin û li şûna wê qaûneke din ya biryarên zagonsaz a hejmar 3 di dîroka 5`ê Sibata 1984`an de, hat bejrandin. Her wiha di 16`ê Îlona 1986`an de biryara wezîrê kar û barên civakî ya di sîstema hundirîn ê yekitiya giştî ya jinan de ya hejmar 694 derket û kar û xebatên hemû rêxistinên jinan ên ne di çarçoveya yekitiyê de qedexe kir.
Yekitî wekî rêxistineke jinan a gelêrî hat naskirin, lê belê girêdayî partiya Baasê bû. Her wiha di nava gel de wekî hebûnek fermî ya ku desthilata Baasê di nava jinan de xurt dike, hat naskirin. Di yekitiyê de pirrengiya çandî û etnîkî û nêrînên cuda tune bûn û şertê ku her endameke yekitiyê tev li partiya Baasê bibe, danîbû.
RÊXISTINÊN VEŞARTÎ..
Partiya Baasê rê nedida tu rêxistinan bi taybetî yên jinan ku xebatên xwe bidin meşandin. Di heman demê de yekitiya jinan ku hatibû avakirin jî, guh nedida doz û mafên jinan.
Di qonûna rewşên şexsî de, temenê 17 saliyê ji bo zewaca jinan hatiye diyarkirin. Her wiha rê da kesên di bin 18 saliyê re( xurtê 15 salî û jina ciwan a 13 salî) ku daxwaza zewacê bikin bi şertê ku dadvan niyeta wan tekez bike û laşê wan amade bin.
Jin her wiha di bin navê sûcên şerefê de dihatin kuştin û cezayên sivik li sûcdaran dihatin birîn. Madeyên (192, 240, 241,242,548) ên destûra Sûriyê, piştgirî dan berdewamkirina sûcên di bin navê şerefê de di nava civakê de.
Her wiha jin ji mîrasê bê par hatin hiştin û gelek qanûnên ku ferq û cudahiyê dixin navbera jin û mêran de li ser esasê zayendê, hatin derxistin.
Ji ber beşdarbûna jinan a yekitiya giştî ya jinan a partiya Baasê de, li Sûriyê tu tevgerên jinan dernediket pêş. Lewra rêxistinên jinan ên veşartî ku têgihiştina jinan û nasandina mafên jinan armanc dikirin, hatin avakirin. Yekitiya Star (Kongreya Star) ku di Sibata 2005`an de ava bû, mînakeke ber bi çav e.
Yekitiya Star (Star nîşana xwendawendên jin e) avakirina civaka azad û bidawîkirina newekheviya di navbera jin û mêran de, armanc kir û çalakiyên xwe di nava jinan de berfireh kir. Her wiha karîbû ku bi hezaran jinan li Rojava û bajarên Sûriyê ku Kurd lê dimînin, bi rêxistin bike.
JINÊN SÛRIYÊ DI ŞOREŞÊ DE..
Bi destpêkirina şoreşê li Sûriyê di 15`ê Adara 2011`an de, jinan bi awayekî aktîv beşdarî xwepêşandanan bûn û mafên xwe daxwaz kirin. Di 13`ê Gulanê de xwepêşandanên taybet bi jinan hatin bi rêxistinkirin û navê Îna Azadîxwazên Sûriyê lê hate kirin. Lê belê rêveberiya dewleta Sûriyê li dijî xwepêşandêrên jin sekinî û bi sedan ji wan girtin.
Tevî girtinan jî jinên Sûriyê beşarbûna xwe di xwepêşandanan de dewam kirin. Berevajî ku rêveberiya dewleta Sûriyê xwepşandêrên jinên girît serbest berde, hejmareke din ji jinan girt û avêtin girtîgehan. Bi vê yekê girtîgehên deweletê bi jinên çalakvan hatin dagirtin.
Bi derketin komên çekdar re, jin di nava hêzên hikumeta Sûriyê û komên çekdar de man û rastî revadin, girtin, tecawiz, koçberî û xizaniyê hatin.
Di vê der barê de nivîskar û rojnamevana Sûrî Hedîl Uwês, wiha dibêje: Çalakî û tevgerên jinan ji destpêka aloziyê ve hatin qedexekirin. Bi taybetî jî tevgerên siyasî û tevgerên jinan ên eşkere qedexe bûn. Jin ji yekemîn beşên ku di şoreşê de hatine giritn, çalakî li dar xistine û li ser şoreşê nivîsîn e bû. Ji şoreşê û tevgera jinan bêhtir, baweriya me bi çalakiên civaka sivîl heye.
Hedîl wiha dewam kir: Tevgera jin û ciwanan bi bîra civakê dixe ku tevgerek bi navê şoreşa Sûriyê heye, ku bi rêya çîrokên jinên Sûriyê yên qehreman bala ragihandina cîhanî kişand.
JIN Û AZARÊN ŞER...
Êrişên cinsî, tundiya cinsî di girtîgehan de, îşkenceyên li cihên girtinê yên ne fermî, zewicandina bi zorê û revandin metirsiyên tevahî jinên Sûriyê ne. Her wiha wekî şêwazên tundiyê ku bi taybet jinan hedef digirin ji destpêka aloziyê ve, hatin qeydkirin.
Jin çîna herî zêde ku di aloziya Sûriyê de ji dema destpêkirina aloziyê ve ku bi destê hikumeta Sûriyê, komên çete, DAIŞ, Cebhet El-Nusra, dewleta Tirk a dagirker û çeteyê wê, zerar dîtine ye. Nêrîna wan hemû aliyan ji jinê re yek e ku wê derfet digirin, şerê azadiya wê dikin û destdirêjiyê lê dikin, her wiha weke rêbazeke fişarê ligel kevneşopiyên berê yên di civakê de bi kar tînin.
Li gorî raporên ji rêxistinên cuda deketine, jin herî zêde rastî êrişên cinsî, kuştin, bazirganiyê û revandinê hatine bêyî ku tu rêxistinên mirovî ku parastina wan bikin.
Di vî warî de, endama rêveber a Rêveberiya Nivîsgeha Rêxistinî ya Meclisa Jinan a Sûriyê Şems Sîno got herêmên herî zêde ku jin lê rastî tundiyê hatine, herêmên çeteyên DAIŞ’ê ne, nexasim jinên Êzidî. Her wiha li vê dawiyê jî herêmên dewleta Tirk a dagirker mîna Efrîn, Serêkaniyê û Girê Spiyê ku dagir kirine.
Komseriya Bilind a Kar û Barên Penaberan a girêdayî NY’yê di rapora ku di Hezîrana 2014’an de belav kiriye, hişyar kiribû ku bi deh hezaran jinên Sûriyê da ku hebûna xwe di nava şerê kujer de biparêzin, azaran dikişînin.
Nivîskar û rojnameger Hedîl Uwês got: “Rewşên şer ên Sûriyê ji birçîbûn, xizanî û koçberiyê azarên jinan zêde kirin û êdî jin bûye xwediyê malê ku di rewşên bombebaran, wêran û kuştinê de malê bi rê ve bibe.”
Li kêleka van jî, êş bi rewşên koçberî, jiyana li kampan û bikarnîna wan, zêde bûn. Her wiha di van kampan de bi taybet kampên penaberan ên li Tirkiyê, jin rastî astengî, êrişên cinsî û zewicandina zarokan, hatin.
Têkildarî mijarê Hedîl Uwês wiha da zanîn: Hin jin li kampên dewleta Tirk hene ku bi taybet ên hevjînên xwe ji dest dane, tên bi karanîn. Her wiha zarok bi zorê li beramber hinek pereyan tên zewicandin. Behsa çîrokên bikarnîna jinan li dewletên cîranê yên ne domokratîk, tê kirin.
Hedîl Uwês îşaret pê kir ku ji sedî 80 ji koçberên Idlibê yên di vê dema dawîn de, bi taybet zarok û jinan pir azaran dikişînin.
BI HEJMAR...QURANIYÊN DI DIRÊJAHIYA 9 SALAN DE
Gelek aliyan hejmara qurbaniyên sivîl ên aloziya Sûriyê ku sala xwe ya 9`emîn bi dawî kir û ket sala 10`emîn, belge kirin. Li Sûriyê tu roj bêyî ku jinek tê de bê kuştin, derbas nabin.
Li gorî rapora sala 2020`an a Navenda Çavdêriya Mafên Mirovan a Sûriyê di 9 salên aloziya Sûriyê de, 116 hezar û 86 sivîl jiyana xwe ji dest dane (80307 mêr, 22 hezar û 75 zarok ango temenê wan di jêre 18 salî de 13 hezar û 704 jin temenê wan jorî 18 salî).
Her wiha di girtîgehên rêveberiya dewleta Sûriyê de 16 hezar û 163 sivîl şehîd bûne ew jî wiha ne (15 hezar û 974 mêr û ciwan, 125 zarok û 64 jinên temenê wan zêdetirî 18 salî).
Navenda Belgerkirina Binpêkirinan a Sûriyê belav kir ku di dirêjahiya salên borî de 440 jin di girtîgehan de ne. Li aliyekî din jî li gorî raporên dîtir ên nefermî diyar kir ku 13 hezar jin hê jî heta niha di girtîgehên hikumeta Sûriyê de ne.
DEWLETA TIRK A DAGIRKER JINÊN KURD HEDEF DIGIRE
Li herêmên ku dewleta Tirk li Sûriyê dagir kiriye, Rêxistina Mafên Mirovan a kantona Efrîn binpêkirinên dewleta Tirk a dagirker û çeteyên wê yên bi rêjeya ji sedeî 30 li dijî jinan mîna revandin, tecawîzkirin û kuştinê, belge kirin.
Li gorî daneyan, rêxistinê zêdetirî 50 rewşên kuştina jinan bi rêya û rêbazên cuda, 60 rewşên tecawîzkirinê piştî revandin belge kirin. Ev deta û belgekirin xwe dispêrin şahidên ji şêniyên Efrînê yên ku ji dest dagirkeriyê koçber bûne, ne.
Der barê revandiyan de, rêxistinê zêdetirî hezar jinên ku çeteyên bi navê polîsên leşkerê yên girêdayî dewleta Tirk a dagirker revandine. Her wiha hê jî çarenûsa wan heta roja îro ne diyar e. Li aliyekî din jî piştî dayîna xizmên hin jinan a fîdyeyan, hin ji wan hatin berdan.
Li bajarê Serêkaniyê ya dagirkirî û li gorî belgekirina çavkaniyên ji bajêr, 30 jin di tundiya cinsî re derbas bûn jê jî 5 ji Çeçen, 2 Kurd û 23 jî Ereb in.
HEVRÎN XELEF...DENGÊ JI BO BANGAWAZIYA YEKITIYA SÛRIYÊ HATIYE VEŞARTIN
Ji dema dagirkirina Tirkiyê ya herêmên Sûriyê ku tê de piranî Kurd dimînin mîna Efrîn, Serêkaniyê û Girê Spî bi pêkanîna peymanên qirêj bi Rûsya û Amerîkayê re, sûcên şer, dijmirovî, koçberkirina bizorê ya şêniyên resen û guhartina demografiya herêman, pêk tîne.
Dewleta Tirk ev sûc yekser li dijî jinan pêk anî. Lê belê sûca ku li dijî sekreterê Partiya Pêşerojê ya Sûriyê Hevrîn Xelef di 12’ê Cotmeha 2019’an pêk aniye, sûcê herî xirab bû.
Di vê çarçoveyê de endama rêveber a Buroya Rêxistina Meclisa Jinan a Sûriyê Şems Sîno daxwaz kir ku kesên ev sûc li dijî Hevrîn Xelef pêk aniye divê li gorî qanûnên mafên mirovan û qanûna navdewletî bên cezakirin.
Şems der barê Hevrîn Xelef de got ku wekî kesayeteke siyasî û dîplomasî, rola wê di aşîtiyê de aktîv bû. Her wiha ji bo komkirina pêkhateyên Sûriyê ji bo avakirina Sûriyê û bi dawîkirina aloziyê, kar kir.
JINÊN LI BAKURÊ SÛRIYÊ...NIMÛNEYA ROJHILATA NAVÎN IN
Bi destpêka aloziya Sûriyê re gelek rêxistinên jinan li Sûriyê hatin avakirin, jê rêxistinên girêdayî derve bûn û hebûna wan li ser erdê tune bûn. Lê belê li Bakur û Rojhilatê Sûriyê rêxistinên jinan bi pêş ketin û hejmar zêde bû.
Yekitiya Star ku di 2005’an de hatiye damezrandin, çalakiyên xwe bi awayekî berfireh zêde kirin û hewl da ku bigihîje tevahî jinên li Bakur û Rojhilatê Sûriyê. Her wiha di kongreya 25’ê Sibata 2016’an de navê xwe kir (Kongeya Star). Di Çileya 2013’an de Rêxistina Sara ya li dijî Tundiya li ser Jinan hat avakirin, Yekitiya Jinên Suryan di 2014’an de û gelek rêxistinên din hatin avakirin.
Jinan di aliyê leşkerî de jî roleke girîng lîstin û di 4’ê Nîsana 2013’an de YPJ’ê wek artêşa taybet a jinan ku parastina wê û mafên wê bike hat damezrandin.
Van hêzan roleke girîng di şerkirina DAIŞ û têkbirina wê li rex şerkirina Cebhet El-Nusra û komên girêdayî dewleta Tirk û artêşa Tirkiyê de lîstin. Ji ber wê yekê bang li şandeyeke ji jinên Rojava, Bakur û Rojhilatê Sûriyê re di 5’ê Kanûna 2018’an de hat kirin da ku beşdarî forma diyalogê ya li bajarê Bangalore ya Hindistanê ya der barê azadiya jinan de, bibin ku tê de 200 jin ji 16 dewletên cîhanê hene.
Der heqê aliyê siyasî de, jinên li Bakur û Rojhilatê Sûriyê bi rêya damezrandina Meclisa Jinan a Sûriyê, rola wê di MSD’ê, Partiya Pêşerojê ya Sûriyê û rêveberiya wê ya herêmê bi rêya xwespartina modela hevserokatiyê ya Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê di saziyên wê de, gavên dîrokî avêtin.
Têkildarî mijarê, endama rêveber a Buroya Rêxistinê ya Meclisa Jinan a Sûriyê Şems Sîno got: “Rola jinan li Bakur û Rojhilatê Sûriyê bala cîhanê giştî kişand û bûne nimûneyeke serbilindiyê.”[1]