Peyamên aramiyê.. gelo dewleta Tirkdewleta Tirk dev ji projeya xwe li herêmê berdaye?
NAVENDA NÛÇEYAN – YEHYA EL-EBÎB

Di hefteya borî de peyamên aramiyê yên ji aliyê rayedarên dewleta Tirk ve yên têkildarî gelek dosyayên li herêmê bi taybet têkiliya bi Misirê re rojeva dezgehên çapemeniyê bûn, ew yek piştî çend salan ji nakokiyan û hewldana Tirkiyê ya berfihrekirin û serweriyê ve pêk hat. Çi hate guhertin, gelo dewleta Tirk dev ji projeya xwe li herêmê berda?
Beriya çend mehan şêwaza rayedarên dewleta Tirk dest bi guhartinê kir. Ji axaftina bi dengê bilind der barê mafên dewleta Tirk û anîna mîrata dapîrên wan ên Osmanî de, niha jî behsa hevkarî û hevlatiya bi dewletên herêmê re bi taybet Misir, dike.
Di Cotmeha 2020`an de berdevkê serokatiya Tirkiyê Îbrahîm Kalin xwesteka welatê xwe ya vegerandina têkiliyên bi Misirê re eşkere kir.
Daxuyaniyên erênî yên bi vî awayî gelek caran li ser zimanê wezîrê karên derve yê Tirkiyê Mevlût Çavuşoglu dûbare bûn ku gotibû: Heger derfet hebûna dibe ku dewleta Tirk û Misir li ser nexşekirina sînorê rojhilatê Deryaya Spî nîqaş bikira.
Misir ji aliyê xwe ve tu helwest der barê peyamên dewleta Tirk de nîşan nedan. Wezîrê Karên Derve yê Misirê Samih Şikrî di 14`ê Adara 2020`an de daxuyandibû ku gotin tenê têrê nakin ku bi temamî têkiliyên di navbera her du welatan de, vegerin.
Rojnameya Exbar El-Yeûm a fermî li ser zimanê Samih Şikrî wiha got: Heger me guhertin di siyaset, rê û armancên dewleta Tirk de dît, ku li gorî siyaseta Misirê bin wê demê dê zemîn ji bo vegerandina têkiliyan hebin.
Şikrî îşaret bi helwestên siyasî kir ku biHelwestên neyênî yên siyasetmedarên tirk bandorê li têkiliyan di navbera her du gelan de nake wesifand.
Ev daxuyanî hemwextî agahiyên destpêkirina derketina çeteyên Sûrî ji Lîbyayê hatin dayîn ku dewleta Tirk ew şandine wî welatî da ku tev li şer bibin û destekê bidin hikûmeta Wîfaqê li dijî artêşa Niştîmanî ya Lîbyayê bi serkêşiya Hefter.
Di sala 2013`yan de piştî binketina Îxwan Mislimîn di kontrokirina Misir bi destekdayîna dewleta Tirk de, aloziya di navbera Enqere û Qahîrayê de dest pê kir. Artêşa Misirê, Mihemed Mursî ku ji mezintirîn rêveberên ixwanan e ji ser desthilatê rakir û ji ber wê jî dewleta Tirk bi hêrs bû.
Rewş bi nakokiyên di navbera dewleta Tirk û gelek dewletan de ji wan Misir li ser parvekirina dewlemendiya petrol û gazê li rojhilatê deriyaya Spî gûr bû û ji ber wê jî têkiliyên diplomatîk di navbera her du welatan de hatin cemidandin.
Misir û dewleta Tirk di gelek enî û dosyayan de rastî hev hatin bi taybet di dosyaya Lîbyayê de. Dewleta Tirk bi çek, çete û destwerdana yekser destek dida hikûmeta Wîfaqê. Misir û Îmarat jî destek dida artêşa Nîştimanî ya Lîbyayê. Piştî ku Misir ragihand Sirte û Cefra xeta sor in şer di navbera wan de nêz bû.
Ji bo sekna li hember tevgerên dewleta Tirk ên li Lîbayê, Afrîka, dewletên Ereb, hewldanên berfirehkirin û axaftina rayedarên Tirk bi awayekî aşeker li ser mîrasa Osmanî, Misirê hevalbendiyek bi Yewnansitan, Qibirs û Fransayê re ava kir, li aliyekî din jî hevalbendiya Şama Nû ku tê de Misir, Iraq û Urdin heye, ava kir.
Tevgerên dewleta Tirk li herêmê her kes aciz kir. Ewropa zext li Enqereyê kir û gefên birîna cezayên aborî lê xwar. Ev yek diyar dike ku ev guhertin bi hewldana dewleta Tirk ji bo rakirina tecîrda navneteweyî ku li ser hatiye ferzkirin.
TECRÎDEK BERFIREH
Lêkolînerê karûbarên Tirkiyê Dr. Mihemed Nûredîn wiha axivî: Di demên dawîn de dewleta Tirk li rojhilatê Deryaya Spî û Rojhilata Navîn rastî tecrîdeke berfireh hat, ji bilî Qeterê ku têkiliyên wê bi her kesî re ne baş bû.
Mihemed Nûredîn wiha domand: Guhertinên ku li Lîbyayê jî çêbûne ji avakirina meclisa serokatiyê ya nû û hikûmeteke hevbeş, hebûna dewleta Tirk heta astekê lawaz kir û hişt ku Misir vekolîna li ser petrolê di yek ji bilokên derdorê yên herêma Tirk li deryaya Spî de destek da Tirkan. Ji ber tişta ku çêbû rêzdariya ji sînorê ku dewleta Tirk bi xwe danye re ye û ev yek tê wateya ku îtîraf bi vê herêmê kirine û destek da Tirkan ku peyaman ji Misir re bişînin da ku sînorê deryayî di nava hev de daynin, ji ber heger ev sînor were dayîn dê bibe dergehê avakirina têkiliyên di navbera her du aliyan de.
Têkildarî armancên dewleta Tirk ji vê yekê Mihemed Nûredîn wiha anî ziman: Şertên her du aliyan hene. Lê di dawiyê de dê xwesteka dewleta Tirk ji bo derketina ji tecrîdê ji aliyekî ve be, ji aliyek din jî da ku têkiliyên baş bi YE’yê û DYA’yê re ya bi serokatiya Biden re çêke. Bi wê re sedemên nermbûna dewleta Tirk ji Misirê re eşkere ye, dibe ku piştre bi Erebistana Siûdiyê re têkiliyan çêke.
Der barê girêdanên van pêngavan bi axaftina rayedarên dewleta Tirk li ser guhartina koma desthilat li Tirkiyê, Nûredîn ev tişt got: Ev yek pir bi koma desthilat li Tirkiyê re ne girêdayî ye, çi qas kesayet werin guhartin, dê Erdogan xwediyên serweriyê be û ew siyasetan nexşe dike, lê heke bi bin ket kesên dîtir tawanbar dike û wan diguhere.
Nûredîn wiha pê de çû: Ev yek bi serê berpirsê banka navendî de hat ku beriya 4 mehan ji erkdariyê hate derxistin. Niha hin agahiyên nepiştrast hene ku dibe ku zavayê wî bibe wezîrê enerjiyê yan jî bibe alîkarê wezîrê komarê ya têkiliyan an jî bibe wezîrê karên aborî. Bi wê re guhartina di koma desthilata a Tirkiyê de, ne tenê bi dosyaya herêmî ne li rojhilata Deryaya Spî ne jî li herêma Rojhilata Navîn ve, girêdayî ye.
PAŞDEKITINA JI ALIYÊ PÎVAN Û LÊGERÎNA LI DESTKEFTIYAN'
Têkildarî sedemên ku hişt dewleta Tirk vê pêngavê bavêje lêkolînerê karûbarên Tirkiyê wiha axivî: Bê gûman ev veguhertin paşdeketina ji aliyê AKP`ê ve ye. Di du salên borî de û beriya wê jî hişkbûnek di danûstandina bi dijminên xwe re çi li rojhilatê Deriyaya Spî ber bi Qibrisa Yewnanî ve û çi ber bi dijminên xwe li Lîbyayê û herêma Kendavê bi rêya koordîne û hevkariya bi Qeterê re bi kar anî. Siyasetên bi vî awayî ku AKP`ê wan dibîne ku nayên berdewamkirin dibe ku jê paş de vekişe, ew jî bi rêya avakirina têkiliyên nû bi Misir û dewletên kendavê re ye.
Mihemed Nûredîn diyar kir ku di van têkiliyan de paşdeketina ji pîvan ji aliyê Tirkiyê ve heye, di heman demê de destkeftiyên dewleta Tirk hene û wiha gotina xwe domand: Ew paşketin û binketinê diyar dike. Lê di heman demê de destkeftiyan ji dewleta Tirk re rêya rakirina tecrîdê û derbaskirina pereyên erebî ji Tirkiyê re misoger dike û ev yek dihêle ku aboriya wê bi çi şêwazî geş bibe.
'OSMANÎ BERDEWAM E'
Girêdayî ku dewleta Tirk dev ji xewnên xwe li herêmê berdaye Mihemed Nûredîn ev tişt bi lêv kir: Bê guman projeyeke Tirkî ya cidî ji bo avakirina osmaniyeke berfireh li herêmê heye çi ji serweriya yekser çi ji ya neyekser nexasim li rojhilatê Deryaya Spî, li Bakurê Sûriyê û li Bakurê Iraqê û ew projeyeke cidî ye û Tirk wê didomînin.
Nûredîn di berdewama axaftina xwe de ev tişt got: Lê dibe ku proje rastî hin paşdektin yan jî hin nermbûnê were û ev yek jî dikeve çarçoveya tetbîqatên dewleta Tirk ji bo dirêjkirina temenê projeyê. Heger bi serkeftinê bidawî bibe wê demê dewleta Tirk armancên xwe yên stratîjîk pêk anîn û heger bi ser nekeve, dewleta Tirk dê li herêma Anadol an jî li sînorê navneteweyî ku îtîraf pê hatiye kirin, vegere. Di dawiyê de heger vegere sînorê xwe yê resen tu binketin tune ne.
Lêkolîner Mihemed Nûredîn wiha axaftina xwe bi dawî kir: Heger li derveyî sînorê xwe bimîne dê serkeftin be. Heta niha siyaseta serkeftinê bikar tîne ne siyaseta binketinê. Lê li ku dê çi geşedan di nava roj, meh û salên bê de jê derkeve.
‛MISIR NE BI LEZ E’
Lêkolînerê têkiliyên navnetweyî û ewlehiya herêmê Dr. Xalid Elî Abdullxaliq wiha got: Hin diyardeyên bingehîn hene, ew jî axaftina li ser vegera têkiliyan di navbera Enqere û Qahîrayê de ye. Ya herî girîng jî dewleta Tirk hewl dide nêzî Misirê bibe û diyalogê pê re bike û Misirê jî berovajî wê yekê ye.
Abdulxaliq wiha domand: Têkiliyên ku niha di navbera Qahîra û Enqereyê de pêk tên, astên wê kêmî astên bilind in. Ev jî tê wateya ku Qahîra, ji ber ku ev nêzbûn nexwestiye, girîngiyê nade ku ev têkilî zû pêk werin. Her wiha xwe di vî warî de lez nake û dibîne ku divê bingehên sabît hebin, da ku têkilî vegerin.
Lêkolînerê misirî îşaret bi rêbazê ku Misir di vê dosyayê de pêk tîne, kir û wiha pê de çû: Ji mercên herî girîng, divê destwerdan Ii karên hundirîn ên dewletan nebe. Anku Qahîra dibîne ku pêwîst e merheleya yekemîn ji gerên diyalog û nêzbûnê ew be ku bingeh werin danîn û piştî wê nîqaş li ser tedbîrên bawerî û garantiyan ji aliyê Enqereyê ve kirin.
Têkildarî fişarê misirî yên ku hiştine dewleta Tirk vê pêngavê pêk bîne, Abdulxaliq destnîşna kir ku serkeftina siyaseta misirî di danûstandina bi rêbaza dewleta Tirk û Erdogan re hişt ku fişar li ser dewleta Tirk çêbibe. Bi wê re jî dewleta Tirk dît ku ew di tecrîdeke navneteweyî û herêmî de ye û tevahî civakên navneteweyî û herêmê siyasetên wê yên li herêmê rexne dikin.
Abdulxaliq wiha gotina xwe berdewam kir: Serkeftina Misirê di damezrandina Rêxistina Gazê li Rojhilatê Deryaya Spî derbeyeke bihêz li hewldanên dewleta Tirk da, ku dixwest bibe navendeke herêmî ya enerjiyê. Êdî Qahîra bûye navenda herêmî ya enerjî û gaza xwezayî. Mijareke din jî, nexşekirina sînorên li herêma rojhilatê Deryaya Spî di navbera dewletên ku herêma hawiza rojhilatê Deryaya Spî çêkirin de ye, ew jî Yewnanistan, Qibirs, Misir û Îsraîl e. Ev tevahî xebat hişt ku dewleta Tirk ji hevsengiya dewletên ku gaze derdixin, bi der keve.
Abdulxaliq diyar kir ku dewleta Tirk li ser peymana NY’yê ya taybet bi derya û okyanûsan îmze nekiriye û kiryara zordariyê li herêma hawiza rojhilatê Deryaya Spî bi kar anî. Lê YE’yê yan jî NY’yê û tevahî dewletên Ereb li hember vê yekê sekinîn.
Lêkolînerê misirî ev pêngav bi binketina li Lîbyayê ve girê da û wiha got: Sekna Misirê ya bihêz li hember bûyerên li Lîbyayê, ragihandina El-Sîsî ya xeta sor li Lîbyayê astengiyek li pêş siyasetên derve yên dewleta Tirk çêkir. Her wiha ragihandina El-Sîsî ya ku Lîbya xeta sor e bû ajoyek ji bo serkeftina rêveçûna siyasî li Lîbyayê. Ji lew re di hundirê rêveberî-Erdogan de dengek li ser pêwîstiya vegera têkiliyên bi Qahîrayê re derket û berdewama dijberiya bi Misirê di vê merheleyê de dê ne nekeve xizmeta dewleta Tirk û dê gelek ziraran bike. Her wiha dê rastî rexneyên navneteweyî û herêmî were.
'PAŞDEÇÛNA DEWLETA TIRK NE NÛ YE'
Têkildarî paşdeçûna dewleta Tirk, lêkolînerê misirî wiha got: Kesê ku siyasetên Erdogan dişopîne dibîne ku her tim xwe dispêre şerê yekser, paşê bikarîna şêwazê agirbestê yan jî ragirtina şer bi taybet piştî ku tê diyarkirin ku ew nikare şer bike.
Abdulxaliq destnîşan kir ku piştî rûxandina balafira Rûsyayê di 2015’an de û di dirêjahiya krîza dewleta Tirk bi Rûsyayê re hate eşkerekirin ku Erodgan siyaseta bi dengê bilind û axaftina ku dewleta Tirk dewleteke ku serweriya wê û berjewendiyên wê bilind e pêk tîne. Lê piştre paşde vekişî û ji Rûsyayê lihevanîn xwest. Her wiha xwe tewan û ber bi Rûsyayê ve çû bi taybet piştî Rûsya fişar lê kir û dorpêç li ser dijwar kir û wê jî astengiyeke rasteqîn ji dewleta Tirk û Erdogan re li herêmê çêkir.
Abdulxaliq anî ziman ku heman helwest bi Misirê re dubare dibe. Piştî axaftina Erdogan li ser Misir û serokê wê bi awayekî dijminane û êrişan, niha rêbaz û reftara serokkomarê Tirkiyê Erdgoan 180 pileyî hatiye guhartin û bi dîsplîn û rêzdarî diaxive û dixwaze têkiliyên bi Misirê re vegerîne.
‛HÊMANA ZIRAR DÎTIYE, ÎXWAN E’
Li ser têkiliya dewleta Tirk bi îxwanan re, lêkolînerê misirê Abdulxaliq wiha gotina xwe bi dawî kir: DewletaTirk koma Îxwan El-Mislimîn ji bo pêkanîna siyasetên xwe li herêmê û hegamoniya li herêma Ereb bi kar anî. Lê belê dema derbe li Misir û hin dewletên Ereb ên dîtir derbe li projeya îxwanan ket, Erdogan dît ku li ser hêmaneke têkçûyî qimarê dike û ji nû ve hesabên xwe nirxandin, bi taybet piştî ku dewleta Tirk bê dost li herêmê ma.[1]