Şerê berjewendiyan: Li SûriyeyêSûriyeyê bikaranîna El-Qaîde-2
NAVENDA NÛÇEYAN –YEHYA EL-HEBÎB

''Rêxistina El-Qaîde'', siyasetên hikumeta Şamê, dewleta Tirk û Qeterê bi kar anîn da ku tevgera xwe li Sûriyê firehtir bike û hewl bide xwe di bin navên cuda de veşêre. Gelo şert û mercên ku hiştin El-Qaîde li Sûriyê fireh bibe çi ne? Armancên vê rêxistinê di pêşerojê de çi ne?
Di beşa duyemîn a dosyaya xwe de em ê girîngiyê bidin pêşketina xebatên ''Rêxistina El-Qaîde'' li Sûriye, çawa siyasetên hikumeta Şamê, dewleta Tirk a dagirker û Qeterê bi kar anîn da ku tevgera xwe li Sûriyê zêde bike, hewldana wê ji bo ku di bin navên ''DAIŞ, Cebhet El-Nusra, Fetih El-Şam û Tehrîr El-Şam'' de xwe veşêre.

ROLA HIKUMETA ŞAMÊ DI BERFIREHKIRINA EL-QAÎDE DE
Pêvajoya ketina Amerîka ya Iraqê ji bo pêşxistina kar û barên ''Rêxistina El-Qaîde'' li Sûriyê xaleke girîng bû. Yek ji sedemên herî girîng jî, rola ku hikumeta Şamê di wê demê de lîstiye, hatin û çûna cîhadiyan ji bo têkbirina projeya amerîkî li Iraqê hêsan kir.
Êdî Sûriye veguherî nuqteya sereke ya derbasbûnê û hewîrdora çalak a ji bo leşkerkirina endamên nû. Pê re Sûriye veguherî navenda herî girîng a kombûn û derbasbûna cîhadiyên ku dixwazin tev li ''berxwedana iraqî'' bibin.
Saziyên ewlehiyê yên hikumeta Şamê bi hiceta berxwedana li hember ''dagirkeriya Amerîkayê'' li Iraqê rê li pêşiya meleyan vekir ku di mizgeftan de banga tevlêbûnê bikin. Di encamê de gelek sûrî tev lê bûn. Ji ber wê El-Zewahrî şaxekî din ê El-Qaîde li Sûriyê ava kir.
Di destpêka Hezîrana 2005`an de, wezîrê kar û barên hundnir ê wê demê Xazî Kenan di civînekê ya NY`yê ya têkildarî têkoşîna li dijî terorê de got: ''Li Sûriyê tevgera El-Qaîdeyê nîn e.'' Lê piştî mehekê di 11`ê Tîrmeha 2005`an de, hikumeta Şamê ragihand ku şerekî çekdarî rû daye û di encamê de gelek komên tundraw ku bi navê ''Cund El-Şam a ji bo Cîhad û Yekitiyê'' ya girêdayî El-Qaîdeyê girtin.
Di wê demê de, guhertineke mezin di helwesta hikumeta Şamê de ya li hember ''Cîhadiyên Ereb'' rû da. Bi taybet piştî ku Sûriyê bi kuştina serokwezîrê Lubnanê Refîq El-Herîrî di 14`ê Sibata 2005`an de hat tawanbarkirin û di encamê de li ser asta navneteweyî, hat tengavkirin û artêşa Sûriyê ji Lubnanê hat derxistin.
Hesabên siyasî yên hikumeta Şamê hatin guhertin, hikukmet dest bi jinûve sazkirinê kir li ser bingeha ku şirîkê şerê li dijî terorê ye. Ji ber wê qeyd danîn ser derbasbûna çekdaran, hemleyên girtinê yên berfireh li dijî islamiyan kir. Di encamê de hejmara girtiyên islamî di girtîgeha Seydnaya de zêde bû û ew girtîgeh piştî 2005`an veguherî kargeha hilberandina tundrawiyê.

BUHARA EREBÎ FIRSENDEKE BIHA BÛ Û SÛRIYÊ MÎNAKEK BÛ
Bi kuştina Osama Bin Ladin re di Gulana 2011`an de ji aliyê DYA`yê ve, behsa bidawîbûna El-Qaîde hat kirin, Lê bi destpa Buhara Erebî re ku veguherî Buhara îslama Siyasî. El-Qaîde firsendeke biha dît ku xwe ji nû ve birêxistin bike û di Hezîrana 2011`an de Eymen El-Zewahrî wek xelîfe ragihand.
''Rêxistina El-Qaîde'', tevlihevî û mezinbûna hestê taîfî bi kar anî, sazûmaniyên rêxistinî yên cîhadî ava kirin. Li gorî pisporan, rêxistinê sûd ji hewldanên hikumeta Şamê girt ku hewl da tevgera li welêt veguherîne tevgereke terorîst, ku 31`ê Gulana 2011`an ji bo girtiyên di Seydnaya de efûyeke derxist. Girtiyên ji Seydnayayê derketine, yekser hestîpişta koman bû. Ew jî ev bûn, Zehran Elûş ku piştre ''Artêşa Islamê'' bi rêve bir, Hesan Ebûd ê bi navê Ebû Abdullah El-Hemwî tê naskirin ku ''Tevgera Ehrar El-Şam'' bi rêve bir, Îsa El-Şêx ku piştre bû serokê ''Lîwa Siqûr El-Îslam''. Hemû jî sala 2004`an hatibûn girtin.

DESTEKA TIRKÎ Û QETERÎ
Tirkiyê destekera sereke ya hebûna ''El-Qaîde'' li Sûriyê ye. Wê baregeh li hundirê Tirkiyê ava kirin û derbasî Sûriyê kirin.
Rojnameya The Times a brîtanî, di raporeke xwe ya bi sernavê 'Qeter bi milyonan dolar dan terorsît Cebhet El-Nusra li Sûriyê' de, got Qeter bi gelek tawanan re rû bi rû ye, piştî ku roleke sereke di operasyoneke veşartî ya şûştina pereyan de lîst da ku bi milyaran dolaran bişîne ji terorsîtên li Sûriyê.
Her wiha rojnameyê diyar kir ku gelek doz li cem Dadgeha Bilind a Londonê hatin vekirin, di wan de tê gotin ku nivîsgeheke taybet a mîrzayê Qeterê li dilê rêyên veşartî de bûn ku bi rêya wê pere ji ''Cebhet El-Nusra' ya girîdayê ''Rêxistina El-Qaîde'' re hatin şandin.
The Times destnîşan kir ku; du bankên qeterî, gelek rêxistinên xêrxwaziyê, bazirgan û siyasetmedarên bi nav û deng û karmendên hikumetê di nav tawankarên gelek dozan de bûn ku 9 sûriyan di dadgehê de vekirbûn û daxwaza tazmînatan dikirin ji ber zirarên ku rastî wan hatine.
Malpera Nordic Monitor a swêdî ya têkildarî kar û barên îstixbaratê du rapor weşandin. Tê de destnîşan kir ku ajansa îstixbarata leşkerî ya Amerîkayê, di raporeke veşartî de di Hezîrana 2016`an de eşkere kir ku ku Tirkiyê û Qeter desteka ''Cebhet El-Nusra'' kirine.
Raporê koordîneya di navbera îstîxbarata Tirkiyê û komên tundraw ên li Sûriyê de bi taybet DAIŞ û Cebhet El-Nusra eşkere kir.
Rapora Nordic destnîşan kir ku El -Nusra peydakirina alavên û tora hêsankirinê ya bihêz parast da ku herikîna amûrên, cebilxane û çekan bidome.
Her wiha di raporê de, bal hatiye kişand ser têkiliya xurt a di navbera Tirkiyê û DAIŞ`ê de. Rapor, belgeyên di raporeke berê de ya îstîxbarata Holandayê piştrast dike ku DAIŞ`ê axa Tirkiyê wek baregeke stratejîk ji bo perwerdekirina endamên xwe bi kar aniye û bi rêya wê bi hezaran DAIŞ`î derbasî Sûriyê û Ewropayê bûne.
Ji nav detayên ku hatine bibîrxistin; endamên îstîxbarata Tirkiyê bi awayekî asayî bi DAIŞ`î re diciviyan. Di wan civînan de perspektîfên serokkomarê Tirkiyê Recep Tayyîp Erdogan ji DAIŞ`ê re dihatin vegotin. Gelek raporan ev detay teqez kirine. Lê ya balkêş di raporêa Nordic Monitor de, nexşerêya belavbûna erdnîgarî ya DAIŞ`ê li bakur rojavayê Sûriyê ye ku bi çavdêriya Tirkiyê dihat kirin.

''CEBHET EL-NUSRA'' RÛYÊ NÛ YÊ ''EL-QAÎDE'' LI SÛRIYÊ YE
''Rêxistina El-Qaîde'' li Sûriyê di destpêkê de giranî dida şaxê Iraqê yan jî ''Dewleta Iraqê ya Islamî'', lê ji ber sinifandina vê rêxistinê wek rêxistineke terorîst, ''El-Qaîde'' hewl da xwe ji saziyên îstîxbaratê veşêre û xwe wekî komeke sûrî ya xwecih nîşan bide. ''Cebhet El-Nusra'' jî bera wê ya herî girîng û nû ya ''El-Qaîde'' li Şamê bû.
Bi destpêkirina Buhara Erebî, ''Rêxistina El-Qaîde'' stratejiyeke din danî da ku li gorî guhertinên li herêmê xwe birêxistin bike. Rêgeza ''Ensar El-Şerîa'' ragihand. Ev navandan, li Yemenê dest pê kir. Yek ji planên ''El-Qaîde'' ye da ku tevgera li dewletên Ereb bi kar bîne.
El-Zewahrî, bi rêya lihevkirinê berê yên li Sûriyê yêndi navbera ''Rêxistina navendî ya El-Qaîde'' û şaxê Iraqê û ''Rêxistina Dewleta Iraqê ya Islamî'' de, xweza, avabûn û damezirandina ''Cebhet El-Nusra'' eşkere dike. El-Zewahrî ragihand ku dê stratejiyeke din a ''El-Qaîde'' di vê pêvajoyê de hebe û got: ''Perspektîf ji fermandariya giştî bû, ku em hebûna eşkere ya El-Qaîde li Şamê ranegihînin. Ev mijar bi me birayên xwe yên li Iraqê re li hev kir.''
Ruxmî xebatên veşartinê, lê têkiliya di navbera ''Cebhet El-Nusra'' û ''Rêxistina navendî ya El-Qaîde'' de diyar bû. Lîderê El-Qaîde Eymen El-Zewahrî piştî ragihandina avakirina ''Cebhet El-Nusra'' di dîmenekê de bi navnîşan ''Pêş de biçin ey şêrên Şamê'' derket. DYA`ê li hember hewldana ''Cebhet El-Nusra'' ya ku nasnameya û girêdana xwe veşêre, pir dereng nema û di 11`ê Kanûna 2012`an de ''Cebhet El-Nusra'' wek rêxistineke terorsît bi nav kir û wê wek firehbûna şaxê ''El-Qaîde ''li Iraqê hesiband.
Piştî binkeftina hewldanên veşartinê, ''El-Nusra'' hewl da xwe li gorî pêşketinên li Sûriyê saz bike û nêzî rêgeza ''El-Qaîde ya Navendî ya nû û Ensar El-Şerî'' bû û hewl da xwe tev li kar û barên xwecih bike.
Ruxmî mezinbûna metirsiyan ji kirinên ''Cebhet El-Nusra'', lê hewldanên herêmî yên Tirkiyê-Qeterê bi taybet nesekinîn, da ku dehf bidin ''El-Nusrayê'' ku nermtir bibe û xwe ji girêdana bi ''El-Qaîde'' re qut bike.

LIHEVKIRINÊN ASTANAYÊ HÊVIYÊN EL-NSURA VEJANDIN
Ketina Rûsya ya di 30`yê Îlona 2015`an de li Sûriyê, guhertineke girîng di xeta aloziya Sûriyê de bû. Rûsya gelek lihevkirin bi Tirkiyê re pêk anîn, piştî lihevkirina Astana, hikumeta Şamê piraniya axa Sûriyê kontrol kir li beramberî wê, derfet da Tirkiyê ku gelek herêmên Sûriyê dagirk bike.
Ji ber wan lihevkirinan, komên çeteyan ji hemû herêmên Sûriyê ji parêzgeha Idlibê û herêmên li dora wê re hatin veguhastin. Van koman, xwe ji êrişeke leşkerî ya giştî da alî.
Ev yek hêviyên ''El-Nusrayê'' zêde kirin ku ji ber van lihevkirinan parastina xwe bi dest bixe. Ev parastina gavek li ser rêya rewabûnê ye. Ji ber wê bilez xwe ji rêgeza ''El-Qaîde'' dûr xist û ''Cebhet El-Nusra'' ragihand û girêdana xwe ya bi ''El-Qaîde'' re qut kir.

''FETIH EL-ŞAM'' BERHAMA NÛ YA ''EL-QAÎDE'' YE
Cara yekemîn Ebû Mihemed El-Colanî di 28`ê Tîrmeha 2016`an de rûyê xwe eşkere dike û avakirina ''Cebhet Fetih El-Şam''radigihîne. Her wiha îdia dike ku têkiliya ev hêza nû bi tu aliyên derve an ku ''El-Qaîde'' re tune ye. Lê ew dûrbûn, şeklî bû. Beriya xîtabê wî bi çend saetan, saziya ''El-Menara El-Beyda'' ya girêdayî ''Cebhet El-Nusra'', qeydeke deng ya Ebû El-Xêr El-Misrî ku cîgirê El-Zewahrî ye weşand ku cûdabûna ''El-Nusra'' ji ''El-Qaîde ragihand ku ev gav pîroz kir.
Li gorî raporan, Ebû Mihemd El-Colanî û Ebû El-Xêr El-Misrî li ser guhertina navê Cebhet El-Nusra û ragihandina cudabûna wê ji rêxistina El-Qaîdayê li hev kiriye. Lê ev cudabûn şeklî û li ser asta çapemeniyê be û dê bi awayekî veşartî girêdayî El-Qaîdayê bimîne.
Plana veşartî ya ''Rêxistina El-Qaîde'' heta demeke dirêj bi ser neket. Di 8`ê Îlona 2016`an de di encama êrişeke hewayî ya nenas de, lîderên refa yekemîn a ''Cebhet Fetih El-Şam'' li rojavayê Helebê hatin hedefkirin.
Washingtonê piştrast kir ku navê nû ya El-Nusrayê, tenê hîleyeke eşkere ye û di Çilya 2017`an de DYA`yê ''Koma Xorasan'' û ''Cebhet El-Nusra'' bi El-Qaîdebi nav dike. Êrişên wê li dijî Cebhet Fetih El-Şam (El-Nusra berê) zêde bûn.
Piştî fişareke mezin û xistina ''Fetih El-Şam'' nav lîsteya cezayên Amerîkayê, di hewldanekê de ku xwe di bin navê komeke nerm de nîşan bide, ''Heyet Tehrîr El-Şam'' di 28`ê Çileya 2017`an de ragihand û El-Colanî bû fermandarê giştî ya heyetê.

GELO EL-NUSRA DIXWAE BIBE TALÎBANÊ SÛRIYÊ?
DYA`yê bi israr bû ku''Heyet Tehrîr El-Şam'' rêxistineke terorîst e û navê şaxê nû yê ''El-Qaîde'' li Sûriyê ye. Di gelek raporan de behsa hevkariya di navbera El-Colanî û îstîxbarata Amerîkayê de dihat kirin. Fermandarekî berê yê El-Nusra Salih El-Hemwî yê bi navê Muzemcêr El-Şam tê naskirin, got têkiliyên El-Colanî di êrişa balafirên Amerîkayê ya li dijî Koma Xorasan de heye ku ji Efganistanê hatin û tev li ''Cebhet El-Nusra'' bûn.
Ji dema guhertina navê ''El-Nusra '' bi ''Heyet Tehrîr El-Şam'' ve di Çileya 2017`an de, ''Heyet Tehrîr El-Şam'' hewl de xwe wekî komeke xwecihî nîşan bide ku armanc dike şerê hikumeta Şamê bike bêyî ku girêdayî ajandeyên cîhanî be. Êdî têgehên ''Cîhadê El-Ume'', ''Cîhad Ume Îslamiye'', ''Cîhadê li dijî Nasiriye'' ji holê rabûn.
Di havîna 2017`an de ''Heyet Tehrîr El-Şam'' hemleyek peywendiyan bi rojava re li dar xist. Hevdîtina El-Colanî bi komên aloziyên navneteweyî re di dawiya Çileya 2020`an de, lûtkeya xeta guhertinê bû.
Nûnerê DYA'yê yê berê ji bo Sûriyê James Jeffrey ragihand ku pêwîstiya derxistina navê ''Heyet Tehrîr El-Şam'' ji lîsteyên terorê, bi şert û pîvanan heye, lê ''Heyet Tehrîr El-Şam'' di peydakirina wê de bi ser neket. Ji ''Heyet Tehrîr El-Şam'' re xuya bû ku pêkanîna wan şertan dê navê wê ji lîsteya terorê derxe.
Koma aloziyên navneteweyî gelek pêşniyar ji rêveberiya Amerîkayê ya bi serokatiya Joe Biden re pêşkêş kirin ku Idlib, yek ji firsetên vegerandina diyarkirina stratejiya DYA`yê ya li hember têkoşîna li dijî terorê ye û hate pêşniyarkirin ku navê ''Heyet Tehrîr El-Şam'' ji lîsteyên terorê bê derxistin.
El-Colanî hewl da bi cilên û bergên sivîl derkeve. Çavdêran, ev yek wiha şîrove kir, hewl dide xwe wek kesayetekî nerm nîşan bide û sponseriya çalakiyên sivîl dike dûrî sinifandinên terorîst ên koma wî pê hatine binavkirin.
Bi vekişîna Amerîka ji Efganistanê û serketina tevgera Talîbanê di kontrokirina Efganistanê de çavdêr gotin,'' Cebhet El-Nusra'' dixwaze ku bibe talîbanê Sûriyê.
El-Colanî di daxuyaniyên xwe yên dawîn de hewl da xwe wekî fermandarên Talîbanê nîşan bide. Wî behsê kir ku têkoşîna wî li dijî Rûsyayê, bûyerên şerên li Efganistanê li dijî Yekitiya Sovyet zindî dike. Ev yek derfetê didiyê ku bibe şirîkê rojava û DYA`yê wek aliyekî li dijî hegemoya Rûsyayê ku li Sûriyê dimîne.

ENCAM
Hêzên navneteweyî, hewl da rêxistinên terorîst di şerên xwe yên li dijî hev de bi kar anîn. DYA û Erebistana Siûdî, wan bi kar anîn da ku Yekitiya Sovyet hilweşînin. Her wiha hikumeta Şamê bi desteka Rûsyayê ew bi kar anîn da ku projeya Amerîka ya li Iraqê bi bin bixe. Niha jî Tirkiye wan bi kar tîne da ku axa Sûriyê û Lîbyayê dagir bike.[1]