#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ پەنجەمە:
زۋانی ھۆرامی و کام ئەلفابێت
زۋانی ھۆرامی چە ڕۊزگارېۋەنە خەریکا پەی مېڎانو نۋیستەی و ئەدەبیاتی و ڕاۋەبەریی گېڵنیۊۋە، تواناییە تێکنیکییەکۍ دیجیتاڵېزەکەرڎەی زۋانی بە فراۋانتەرین پانتایی و دۇری یاۋێنۍ. بە پېچەۋانەو ۋېیەرڎەی کە زانستو زۋانی پېسەو ئیسەی پەرەش نەسابۍ و فراۋان و فرە لق و پۊپ نەبۍ. ئەژناسیایی مېیانو زۋانەکا و ھامبەشیی و جېیاۋازیی دەنگەکاشا و تەکنیکو ھېماسازیی و دیجیتاڵیزەکەرڎەو دەنگە جېیاۋازەکا بە ئاستو ئیسەی نەیاۋابۍ. چە ئیسەنە متاۋیۊ کوڵتەرین دەنگ ھېماسازیی کریۊ و بنۋیسیۊ، کە نۋیستەیش زۋان ساڎەتەر و بنەماییتەر کەرۊ و فېربېیەیش ئاسانتەر کەرۊ. ڕېک بە پېچەۋانەو ئا تەمەڵییە زۋانییە، کە کۊمەڵېۋ کەسۍ سەرش پافشاری کەرا و ئەجۊشا بە کەم بېیەی پیتەکا، زۋان ساڎەتەر و ئاسانتەر بۊ. بەڵام بە پېچەۋانەو ئەنەیاۋای لنگەوقۇچانەو ئا کەسا، نۋیستەی دۋۍ دەنگا یان چڼ دەنگېۋی بە پیتېۋە، زۋان سەختەر و نالۆجیکیی-تەر و ۋەرتەنگتەر کەرۊ. بوارو ۋاچەسازیی و پەرەئەسای و وەڵامۆدای زۋانی بە پەنەۋازییەکا ڕۊزگاری کەمتەر کەرۊ.
نمۇنە: کاتېۋ ئېمە پەی دەنگو (ۋ) ھېما بنیەیمېرە، فېربېیەیش فرە چە ئانەیە ئاسانتەر و ساڎەتەر بۊ، کە ئېمە جېیاتی ئاڎۍ پیتۊ (و) بەکاربەرمۍ و پېسەو زۋانەکا تەری کەرمېش بە مەتەڵە و ۋاچمۍ ھەر کات ۋەڵۍ ئاڎېنە، یان دماو ئاڎېنە ئا (....) پیتۍ ئاما، ئانە بە (ۋ) موانیۊۋە، بەڵام بە (و) منۋیسیۊ؛ ھەر کاتېۋېچ ئا پیتۍ ۋەڵېشەنە یان دماشۆ ئاما، ئانە بە (و) موانیۊۋە. ئایا خاستەر نېیا، کە جېیاتی ئا گرڎە پېچاوپېچە ناپەنەۋاز و سەرشېۋنایە، پیتېۋە جېیاش بۊ (ۋ)، ۋەرو ئانەی کە دەنگېۋی جېیان و چە دەنگو (و) جېیاۋازا و پیتۊ (و)ی هامکات پیتېۋە دەنگۆ-دەرە (vowel) و دەنگ-کپەنە، بەڵام (ۋ) بەس پېتېۋە دەنگ-کپەنە (consonant).
پەی دەنگو (ې-ۍ)یچ ھەر پاسە بۊ و ئەرەنېیای پیتېۋۍ تایبەتۍ، فرە خاستەر و فېربېیەیش فرە چە ئانەیە ئاسانتەر و ساڎەتەرا، کە ئېمە (ی-ی) یان (ێ-ێ) بەکاربەرمۍ و کەرمېش بە مەتەڵە و ۋاچمۍ ھەر کات ۋەڵۍ ئاڎېنە، یان دماو ئاڎۍ ئا پیتۍ ئاما، ئانە بە (کەسرە) موانیۊۋە، بەڵام بە (ی) منۋیسیۊ. چە ئانەیچە خرابتەر و ۋېرانکەرتەر ئانەن، پەی دەنگو چېرەی (ې-ۍ) پیتۊ (ێ - ێ) بەکاربریۊ، کە جېیاۋازییەکەشا ئاسمان و زەمینا و دەنگو (ێ - ێ) ئەۋەکریان و بەرز بۊۋە. بەڵام سەڎ و هەشتا (180) پلۍ بە پېچەۋانەو دەنگو پیتی (ێ - ێ)، دەنگو (ې-ۍ) نزما و بەردەۋام نزم بۊۋە و بە دەنگو (ھ) لاۋازۍ دماییش مێۋ و مەر کەسېۋ ئینکاریۍ کەرۊ، یان جە مەرېخۆ ئامابۊ، ئا جېیاۋازییە دەنگییە ئاشکرا و ۋاتا-فاڕەی نەزانۊ!
ئیتر بە ئا جۊرە ڕازۊ دەسەپاچەیی و وۍ-خەڵەتنای درېژە بۊۋە و جېیاتی خېیاڵو ساڎەکەرڎەی و ئاسانکەرڎەی زۋانی، فېربېیەی زۋانی کەرا بە پېچاۋپېچېۋی ئەۋەنەبڕیا و پېسەو مەتەڵۍ ھۊرئاۋرڎەیش بە ئەفۇسنگەرا مسپاریۊ. ڕەنگا چا بارۆ سەرنجدای بنەماکا ڕازۋانی ئینگلیزی و ئاڵمانی خاستەرین نمۇنە بۊ، کە زۋانی ئاڵمانی سەرەڕاو سەختی فېربېیەی قسەکەرڎەی زۋانەکەی ۋەرو بېیەی ئارتیکڵی تایبەت پەی ڕەگەزو نېرۍ و مۍ و بېلایەنی چە گرڎو بارەکانە، فېربېیەی ڕازۋان و ڕانۋیسیش فرە ئاسانا، بەڵام زۋانی ئینگلیزی سەرەڕاو ئاسانی فېربېیەی قسەکەرڎەی زۋانەکەی، فېربېیەی ڕازۋان و ڕانۋیسش فرە سەختا و تەنانەت ئینگلیزەکۍ وېچشا نمەتاۋا بەبۍ ھەڵە بنۋیسا.
بە پەیلۋاو من، چاگۆ کە زۋانی ھۆرامی ئیسە خەریکا پەی بوارو نۋیستەی و وانای گېڵنیۊۋە، خاستەرین ھەلەنە، تاکو گونجیۊ و کریۊ، ڕازۋان و نۋیستەی زۋانی ھۆرامی ئاسان و ساڎە کرېۊۋە و سەختیی و پېچاوپېچی و بانېۋ و دۋۍ هەۋێ نازمۍ و لکەکۊرەکا (ھامکات دۋە دەنگ بېیەی پیتەکا) دلېنەبەرمۍ و کۊششکەمۍ، کە ئەلفابێت و ڕازۋانی ھۆرامی بە لۆجیکو زۋانی و زانستو زۋانی پەشتی بینۊ، نەک ئەفسانەسازی (دۋە دەنگیی پیتەکا)، کە بېژگە دەسەپاچەیی پڕۆپاگەندەکەرا ئا چېۋا، ھیچ بنەمێۋە زۋانەۋانییەش نېیەنە.
کەسانېۋ، کە ئەجۊشا کەمیی پیتەکا ئەلفابێتی، زۋان ساڎە کەرۊۋە، لنگاوقۇج پەرسەکا تەماشە کەرا؛ ڕواڵەتییانە پەی چېۋەکا مڎیا و وېشا چنی ورڎەکاریی و درېژەو بابەتەکا نمەمارنا؛ کاتېۋ کە ئېمە پەی دەنگو (ئۊ : ۊ : تۊ) ... ( ئۆ : ۆ : تۆ ) و پەی دەنگو ( یۍ : ې-ۍ : ئېمە ) ... ( یێ : ێ-ێ : ئێمە) بەکاربەرمۍ، ئایا کریۊ بزانمۍ دەنگو پیتۊ ( ۆ ) چە چ کاتېۋەنە ( ۊ : ئۊ : بۊرە ü әü :) و چ کاتېۋەنە ( ۆ: ئۆ o )، ھەر پاسە دەنگو پیتۊ (ێ) چ کاتېۋەنە (ې-ۍ: یۍ: کەسرە ᴉ) و چ کاتېۋەنە (یێ : ێ - ێ : ӗ)؟ ئایا خاستەر نېیا، ئا سەرئېسە ئەنقەست-کرڎەیە دلېنەبەرمۍ و پەی ئا چوار (4) دەنگەیە، ھەر پاسە کە چوار (4) دەنگۍ جېیاۋازېنۍ، چوار (4) پیتۍ جېیاۋازۍ با و بنیەیمېرە؟ لکېۋە کە بە دەسۍ کریۊۋە، ۋەرو چېشی بە دڎاناش بسپارمۍ؟
---------------------------------------------------------------------------------
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ : ئەڎا : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ : ۋاران : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ : مەڼ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ : لۊ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و : (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]