#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی : ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم : جولای 2021
بەشۍ حۆتەمە:
ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
چېگەنە مەبەسو من، چە دەنگەکا، شیکەرڎەی یاگۊ درۊسبېیەی یان سەرھۊردای دەنگەکا (چە گڵۋی و سەرو زۋانی و مېیانو لچانە) نېیا، کە چە (سەرەتاو گلۋېنە : ئ ، ع ، ح ، ھ، ە، )، (سەرو زۋانیۆ : ڎ ، ذ، ڕ ، ز ، ش، س، ) و (مېیانو لچانە : ۋ ، ڤ ، ب ، م ، پ )، (ئاسمانەو دەمینە: ت، گ، ن ، ڼ) درۊسۍ با. مەبەسو من چنین سەرھۊردای سەر و چېرەو یان خاڵبەڼی پیتەکان؛ ۋەرو چېشی خاڵۊ (ن) گنۊ سەر و خاڵۊ (ب) گنۊ چېر، حۆتو (ڵ) گنۊ سەر و حۆتو (ڕ) گنۊ چېر، چی (ا) ڕوەو سەرا و چی (س) لابلایەرە کۆتېنە و ...تد.
ئایا ئەرەنېیای ئا ھېمایا پەی دەنگەکا، کۆدېۋی پرۆگرامیزەکریای ئاسمانین چە ھۊشو ئېمەنە، یان ۋەرەنجامو ۋیرۆکەرڎەی و کۆد-ڕێژی-کەرڎەیشان بەپاو جۊرو دەنگەکەیشا و دەرککەرڎېۋی زۋانزانیی ۋەڵینان؟
ئایا کریۊ ئېمە بەبۍ بنەما، دەنگەکا ھېماسازیی کەرمۍ، یان مشیۊ ھەمان زانستو ھېماسازیی دەنگەکا چە لایەنو ۋەڵیناۋە پەیڕەۋ کەرمۍ؟
ۋەڵۍ ئانەی بە ئا پرسیارا وەڵام بڎەیمېۋە و بە کۊششو ھەر یۊ چا بەڕێزا، ئاماژە بڎریۊ، کە پەی دەنگە جېیاۋاز و تایبەتەکا زۋانی ھۆرامی ھېمێشا نېیێنېرە. ڕەنگا درۊستەر و پەنەۋازتەر ئانە بۊ، بە ئا چېۋەیە ئاماژە بڎریۊ، کە بە شېۋېۋی گرڎېنەیی ھېماسازیی پیتەکا (سکریپتی عەرەبی؛ مەبەس ئەلفابێتو زۋانی عەرەبی نېیا، بەڵکو مەبەس ئا سکریپتەنە، کە پەی نۋیستەی فارسی، عەرەبی، ھۆرامی، سۆرانی، ئوردۇیی، پەشتۇیی، ..تد بەکاربریۊ) سەرو یەرۍ دەسارە بەشېکریان:
دەسەی یەکەم : ئا دەنگۍ کە بەرزۍ باۋە و پەی ۋاتەیشا ئەۋەکەرڎەی دەمۍ و ژڵېۋنای زۋانی ڕۋەو مەڵاشۊ پەنەۋاز بۊ. ئی دەسە چە سکریپتی عەرەبییەنە فرەتەر (سەرە)شا ھەن و سەرەکەیچشا ھېماو بەرزۆبېیەی و ئەۋەکریایی دەنگەکەیشانە (ا، ۆ، ێ ، ..تد).
دەسەی دوەم: ئا دەنگۍ کە دماییشانە نزمۍ باۋە و پەی ۋاتەیشا کەمتەر دەم کریۊۋە و فرەتەر گرژبېیەی ماساۋڵۍ زۋانی و چەناگەی و کەمېۋ ژڵېۋەو زۋانی ڕوەو وار پەنەۋاز بۊ. ئی دەسە فرەتەر (چېرە)شا ھەن و چېرەکەیچشا ھېماو نزمۆبېیەی دەنگەکەیشانە (ڕ، ې ، ي ، چ، ج، ...تد).
دەسەی یەرەم : ئا دەنگی کە ۋاتەیشا گنۊ مېیانو دۋە دەسەی یەکەمی و دوەمی، فرە بە کەمی دەمی کریۊۋە و فرە بە کەمی زۋان ڕۋەو ۋەر ژڵېۋیۊ، یان گنۊ مېیانو لچا | دڎانا سەری و واری (س، ش، ژ، ز ، ...تد ).
ئەر بە ورڎی ھەر یەرە دەسەکەی سەرنج بڎەیمۍ، بەرگنۊ، کە بە شېۋېۋی گرڎینە (سەرە) و (چېرە)و ئاڎېشا نمایانو بەرزی و نزمی و گېرتەی و مدرای و قەڵەۋی و لاۋازی دەنگەکەیشانە، نمۇنەو بەرزۆبېیەی دەنگی (ۆ: ھۆرامان ، ێ-ێ : ئێر، ..تد)، نمۇنەو نزمۆبېیەی دەنگی (ې-ۍ : ئېمە ، چېرە، نېرە ، مېڵۍ ..تد)، نمۇنەو کوڵۍ و ھامئاستی دەنگی (و : کوڵ ، ۊ : لۊ ، ۇ : مۇ، ی-ی : بی ..تد)، نمۇنەو گېرتەی و قەڵەۋی دەنگی ( ڕ ، ڵ، ..تد)، نمۇنەو درېژی دەنگی (ۊ ، ۇ = و، ی ، ..تد).
بە ئا جۊرە ۋینمۍ، کە ھیچ خاڵېۋە یان (حۆتېۋ و ھەشتېۋ) چە خۊڕایی نەنریانەرە و نەکۆتەن سەر یان چېرو ھېماکا، بەڵکو ئاماژەداین بە بارو دەنگەکەی و درېژی و کوڵی و بەرزی و نزمی و قەڵەۋی و لاۋازی و گېرتەی دەنگەکەی نماییش مڎۊ. سەرو ئا بنەمایە، ئەرەنېیای ھەر ھېمێۋۍ پەی ھەر دەنگېۋی کە ۋەڵتەر ھېماسازیی نەکریابۊ، پەنەۋاز کەرۊ، کە بە ئا بنەمایا پەشتی بینۊ، کە پیتۍ دەنگەکا تەری پەشتیشا بە ئاڎېشا بینێنە. ئانەیچ پابەڼو لۆجیکو زۋانی و زانستو زۋانی و ھارمۆنی و گونجېیای چنی لۆجیکو ھېماسازیی پیتەکا تەری کریۊ.
نمۇنە: حۆتو( ٚٚ) سەرو (ۆ ، ێ) سەرو ھېمێۋە پەی ئاماژەدای بە بەرزۆبېیەی دەنگی بۊ و ئېمە بەیمۍ پەی ئەرەنېیای پیتېۋۍ تەرۍ، (ٚٚ) پەی نزمۆبېیەی دەنگی بەکاربەرمۍ، یان حۆتو چېری ( ٚ : ڕ) کە بە زېیاڎکەرڎەیش پەی پیتۊ (ر) بە ۋاتاو قەڵەۋی و گېرتەی و گڕی دەنگەکەی مێۋ، ئېمە پەی پېچەۋانەکەیش بەکارشبەرمۍ. پەی فرەتەر ڕۆشن بېیەی بابەتەکۍ، با پېۋەرە ئی دۋە پیتەیە (ڕ ، ڵ) سەرنج بڎەېمۍ، کە ھەر دۋېشا بارو لاۋازیی، یان ئاساییەنە ( ڕ ، ل ) ھەنۍ، بەڵام ھەر دۋە بارەکەنە دەنگ و ۋاتەیشا جېیاۋازیش ھەن، یەکەمەشا (ڕ) حۆتېۋی گولانە چېرشەنە ھەن، کە ئاماژەن پەی قەڵەۋی دەنگو پیتەکۍ و گرژ کەرڎەی زۋانی مېیانو چەناگەی و مەڵاشۊینە، بەڵام (ڵ) کە حۆتېۋی گولانە ئینا سەرشۆ، ئاماژەن پەی قەڵەۋی دەنگو پیتەکۍ بە گېرکەرڎەی سەرو زۋانی پەشتۊ دڎانا ۋەرو لاو سەری. ئایا کریۊ، ئېمە بەیمۍ و بەبۍ ۋەرچەمگېرتەی جۊرو دەنگی و بارو گرژبېیەو زۋانی و جېیاۋازی ۋاتەی دەنگی، حۆتو (ڵ) ۋزمۍ چېرو (ڸ) و حۆتو (ڕ) ۋزمۍ سەرو (ڒ)؟
دەی کەۋاتە پەی ئەرەنېیای ھېماو ئا دەنگا، کە تاکو ئیسە ھېماسازیی نەکریێنۍ، پەنەۋازیش هەن، بە ھەمان ئا بنەمایا زانستو زۋانی پەشتی بینمۍ، نەک بە حەز و ھەر کەس بە ئارەزۇ وېش. کریۊ تاکو ئیسە ۋەرو سەرنجنەڎای ئا بنەمایا کە چە ئەرەنېیای پیتانە ۋەرچەمگېریێنۍ، ھەر کەس [بە ھەڵە نەک بە ئەنقەست) دەنگە تایبەتە ھۆرامییەکېش ھېماسازیی کەرڎېبا، بەڵام پەنەۋاز هەن، چە ئیسۆ، ھەم چالاکۍ پارېزنای زۋانی ھۆرامی و ھەم نۋیسەرۍ و وەنەرۍ زۋانی ھۆرامی ئامانجدارانە بە ئی پەرسۍ گرنگیی بڎا، تاکو چە ئانەیە زېیاتەر یانەو زۋانی ھۆرامی ۋېرانتەر نەکریۊ.
من چېگەنە سەرو ھەمان بنەمای کۊششکەرۇ، کە پەیلۋاو وېم، سەرنجۍ و ڕەخنۍ وېم چە بارەو ھېماسازییەکا پەی (ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې-ۍ) بنۋیسۇ. هومېڎواز ھەنا کە شمەی وەنەریچ من چە سەرنجو وېتا بېبەش نەکەرڎۍ و چا بارۆ پەیلۋاو وېتا بنۋیسدۍ.
---------------------------------------------------------------------------------
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ : ئەڎا : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ : ۋاران : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ : مەڼ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ : لۊ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و : (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]