#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ یا ڼزەمە
ئەلفابێتېۋ، کە (ۋەڵاکریاو ھۆرامان)ی بەکاربەرڎەن
بەپاو ئا زانیارییا کە بەڕێز (نوعمان فایق) وېش پەی من کېیاستېنۍ؛ چە ساڵۊ 1996 پاڵو دۋە ھېما ۋەڵېنەکا ( ڎ ، وٛ)یەنە، دۋۍ ھېمێ تایبەتېش (وٙ ، یٛ ) چە دەسنۋیسەنە بەکاربەرېڼۍ و چە ساڵۊ 2000 پېسەو فۆنتی چە نۋیستەی چاپکریانە بەکارشبەرڎېنۍ و ھەر پاسە چە سێپتەمبەرو 2004 پەی تایپکەرڎەی ۋەڵاکریاو (ھۆرامان)ی بەکاربریێنۍ.
بەڕێز (نوعمان فایق) پاسە وېش ئاماژەشمڎۊ، بە زانیاریی ۋەڵینا وېش و ئەزمۇنگەریی وېش چە بوارو نۋیستەی و سەرنجدای دەنگەکا، فرە بە درۊسی جېیاۋازی مېیانو دەنگو ( و: w |u) و ( ۊ:ü ) و ( ۇ = و: ẅ ) دەرککەرڎەن و ئی ھېمێشە (وٙ) پەی نېیانەرە و ھەر پاسە جېیاۋازی مېیانو دەنگو (ی ) و (ێ) و دەنگو ( یۍ Yᴉ) تایبەتو زۋانی ھۆرامی، کە فرەتەر چە دەنگو چېرەی (کەسرەی عەرەبی) نزیکا، دەرککەرڎەن و ئی هێمێشە (یٛ) پەی نېیانەرە. پەی دەنگو (ئۊ әü)ی کە زۋانی هۆرامییەنە ھەن و پېسەنە دەنگو بۊرەی (ضمە) عەرەبی و فارسی [لۊ | لکؙم | کؙوە] ئاڎ ھېماو (وٙ) نیێنەرە. ھەر پاسە ھېمێ دوەمەش (یٛ) پەی دەنگو کەسرەی عەرەبی و فارسی (پنِ | بِسْمِ | درِ خانە) نیێنەرە و بەکاربەرڎېنە.
بەڕێز نوعمان فایق و دەسەو نۋیسەرا ۋەڵاکریاو (ھۆرامان)ی فرە بە درۊسی بېیەی دەنگە جېیاۋازەکاشا دەرک و دەسنیشانکەرڎېنۍ. تاکو ڕاڎېۋی فرەیچ ھېمێ-سازییەکېچ تاۋانشا نمایانو دەنگەکا با، سەرە (فەتحە)و سەرو (وٙ) ئاماژەن پەی درېژتەر-بېیەی دەنگەکەی چە دەنگو (و) ئاسایی | کوڵی و کوڵتەر و ئەۋەکریاتەر چە دەنگی درېژو (ۇ = و). ھەر پاسە پېچەۋانەو دەنگو(ێ) کە حۆتە گولانەکەو (ٚٚ) سەریش ئاماژەن پەی ئەۋەکریای و بەرزۆبېیەی دەنگەکەی، ھەشتە گولانەکەو (ٛٛ) سەرو (یٛ) ئاماژەن پەی نزمی و نزمۆبېیەی دەنگەکەی.
تاکو ئېگە، ھەر دۋە ھېمێسازییەکۍ ۋەڵاکریاو (ھۆرامان)ی بەراۋرڎ بە ئا ھېماکا تەری کە پەی ئا دۋە دەنگەیە نریێنېرە، نزیکتەرۍ و گونجېیاتەرېنۍ. چنی ئانەیچە، بە پەیلۋاو من، هەڵای بەبۍ گرفتۍ نېیەنۍ؛ ھېمێ یەکەمە (وٙ) کە سەرەش سەرۆ ھەن، یەرۍ گرفتېش ھەنۍ:
یەکەم: سەرە ( فەتحەی عەرەبی) بەبۍ ئانەی چە بارەش ۋېرکەرمېۋە، ۋەڵېنەی عەرەبی و وانایش پېسەو زۋانی عەرەبی و ھەم پېسەو قورئانی سەرو ئاگایی ئېمەرە زاڵا و چنی ھەمان گرفتۊ (سکون)ی ڕۇبەڕۇنمۍ و ئا سەرە (ٙٙ) بە دەنگو ( ە |ە ) ئەژناسیان و ۋەڵینەی ھەزاران ساڵەو وانای و ئەژناسیایش بە چڼ ڕۊ و مانگ و ساڵۍ دلېنەنمەلۊ و پەی کەسېۋی کە ۋاچە ھۆرامییەکا نەژناسۊ، تەنانەت پەی ئا کەساچە کە ھەستەۋەریی زۋانەۋانییشا نېیا، (لوٙ ، بوٙ ، چوٙ ) بە ( لوە، بوە، چوە ..تد) موانۊۋە.
دوەم: پیتەکۍ یەکپارچۍ نېیەنە (U+0648 U+0659) و کاتو ئەۋەکوشنایەنە، سەرەتا سەرەکە کوشیۊۋە و پەی ئەۋەکوشنای (و) ھەنگامېۋە تەرە پەنەۋازەنە و کاتو فاڕای فۆنتەکانە پاسەش سەرمێۋ (وٙ). ئانەیچ پەی نۋیسەری و کەسېۋی کە خېرانۋیس بۊ، سەرئېشە و ھەڵەنۋیسی درۊس کەرۊ.
یەرەم: چە ئانیشا گرفتتەر ئانەن، کە پېسەو ھەر دۋە ھېماکا (وْ) و (یْ)، گرفتەکەش بەس نەگونجېیای و وەڵامۆنەڎایش بە دەنگە ھۆرامییەکەی نېیا، بەڵکو ئانەیچەنە، کە ھەم دلۍ خشتەکو ھېماکا یونیکۆدی Unicode)یەنە بېیەیشا نېیا و ھەر پاسە دلۍ خشتەکو سکریپتی عەرەبی Arabic script، Arabic alphabet، Persian alphabet، Kurdish alphabets، Urdu alphabet، Pashto alphabet، Uyghur Arabic alphabet، Sindhi alphabet، Jawi alphabet، Balochi language، Pegon script، Shahmukhi alphabet، Arwi alphabet ، کە دلۍ کۊمەڵېۋېشانە ئا دەنگە ھەن و گرڎ سکریپتېۋ بەکاربەرا بە سکریپتی عەرەبی ئەژناسیان، ئا ھېمێ ( وٙ ) بېیەیش نېیا و ھەرچڼ هېمێ گونجېیێ و درۊسۍ تەرۍ ھەنۍ، ئەر ئېمە گەرەکما بۊ ھېمێ تازۍ پەی ھېماکا یونېکۆدی زېیاڎېکەرمۍ، پەنەۋاز هەن چڼین ساڵۍ چەمەڕا مەنمۍ، تاکو ھېماکۍ پەسینېیا و زېیاڎېکریا، کە تاکو ئا کاتەیچ ھەم یانەو زۋانی ھۆرامی چە ئیسەی ۋېرانتەر بېیەن و ھەم زۋانەکە دلېنەلۋان.
چە بارەو ھېمێ دوەمۍ ( یٛ )، پاسە ۋەڵتەر ئاماژەمدا، ئا دەنگە پېسەنە دەنگو کەسرەی عەرەبی و ھەر پاسە کە بەڕێز (هوشنگ پورکریم)ی بە فارسی نۋیستەن و چېرەش پەی بەکاربەرڎەن، دەنگەکە گنۊ خانەو دەنگە نزمەکا، کە ھەم زۋان و ھەم لچۍ بە ھېماو نزمی دەنگەکەی ژڵېۋیا. ۋەرو ئانەی درۊستەرا، کە ھېماکېچش نمایان کەرۊ جۊرو دەنگەکەی بۊ و چنی دەنگە نزمەکا تەری ھەماھەنگە بۊ، ئا دەنگۍ کە ۋاتەیشا گنۊ وارو ئاستۍ ئاسایۍ ژڵېۋیای زۋانی ( ب ، پ ، چ ، چ ، ی ) و پەنەۋاز هەن ھېما نزمۆبېیەی دەنگەکەی گنۊ چېر و نمایانو نزمبېیەی دەنگەکەی بۊ.
پیتۊ ( یٛ ) یەکپارچۍ نېیەنە (U+06cc U+065b)و کاتو ئەۋەکوشنایەنە، سەرەتا سەرەکە کوشیۊۋە و پەی ئەۋەکوشنای (ی) ھەنگامېۋە تەرە پەنەۋازەنە. ئانەیچ پەی نۋیسەری و کەسېۋی کە خېرانۋیس بۊ، سەرئېشە و ھەڵەنۋیسی درۊس کەرۊ.
پاسە کە ئاماژەمدا، بەپاو زانیاریی و ئەنەیاۋای من، سەربارو بېیەی سەرنج و کەموکورتیی ئا دۋە ( وٙ ) ، ( یٛ ) ھېمایا، کە بەڕێز نوعمان فایق و ۋەڵاکریاو (ھۆرامان)ی بەکاربەرڎېنۍ، تاکو ڕادېۋ تاۋانشا نمایانو جۊرو دەنگەکا و ئاستو دەنگەکا با.
بەڕادېۋی فرە خاس و فراۋان تاۋانش ئا ھەڵە-نۋیسییەیە ڕاس کەرۊۋە، کە فرەو نۋیسەرە ھۆرامی-زۋانەکا بەشۊ ئێرانی ھامکات (ێ) پەی نۋیستەی دەنگو (ێ: ئێر ، کێڵ ، ھێی) و (ې: ئېگە ، پېڕە ، ھېڕ) بەکاربەرا.
سەربارو ئانەیچە، ئەلفابێتېۋ کە ۋەڵاکریاو (ھۆرامان)ی بەکاربەرڎەن، سەرەڕاو ئاماژەدایش بە چوار دەنگە تایبەتە سەرەکییەکەو زۋانی ھۆرامی، بەڵام بە دەنگو (نگ: ڼ ŋ)ی کە زۋانی هۆرامییەنە ھەن، وەڵامشنەڎانۆ.
---------------------------------------------------------------------------------
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]