ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ شاڼزەهەمە
ئەلفابێتېۋ، کە دکتۆر (مەھدی سەجادی) ی بەکارشبەرۊ
بەپاو ئا زانیارییا، کە بەڕێز (مەھدی سەجادی) وېش چە ڕاو تێلەگرامی پېسەو وەڵامۆدای پرسیارەکا من چا بارۆ، نۋیستەنش:
- جېیاتی (ئۇ: ۇ = ئوو ẅ: قۇڵ qẅĺ) ئاڎ (وۍ: و: قوڵ quĺ) منۋیسۊ.
- جېیاتی (وۍ: و W|u: قوڵ quĺ) ئاڎ (ئۆ: ۆ Oo: قۆڵ qoĺ) منۋیسۊ.
- پەی دەنگو بۊرەی (ئۊ: ۊ ü : قۊڵ Qüĺ) ئاڎ (ۈ: قۈڵ ...) منۋیسۊ.
- جېیاتی پیتۊ (ئۆ: ۆ Oo: ھۆر Hor) ئاڎ هەم دیسان (ۈ: ھۈر) منۋیسۊ.
- پەی دەنگو چېرەی (یۍ: ې -ۍ ᴉ: مېڵۍ Mᴉĺᴉ ، گولانۍ gulanᴉ)
ئاڎ ( یێ: ێ: مێڵۍ Mӗĺe، گولانێ gulanӗ) منۋیسۊ.
- پەی دەنگو (یێ: ێ ӗ) ئاڎ هەم دیسان پیتۊ (ێ) منۋیسۊ.
- پەی دەنگو (ڼ | نگ ŋ: پاڼە paŋe، گەڼ geŋ، مەڼ meŋ)
ئاڎ دۋەپاتو ( نن: پاننە، گەنن، مەنن) منۋیسۊ.
- جېیاتی پیتۊ (ڕ Ŗ: ڕەنگ) ئاڎ ( ڒ: ڒەنگ) منۋیسۊ.
پاسە ۋینمۍ، ئەلفابێتېۋ کە (د. مەھدی سەجادی) بەکارشبەرۊ، جېیاۋازییەکەش بەس ھېماسازیی پیتە تایبەتە ھۆرامییەکا نېیا، بەڵکو فاڕای ئا پیتاچەنە، کە بە ڕادەی کەم سەڎان و ھەزاران ساڵۍ ۋەڵتەر چە گرڎو ھۆرامانی و دۆروبەریشەنە بەکاربریێنۍ و ھەر پاسە بە دەسنیشان کریایی سەڎ ساڵی ۋېیەرڎەنە چە ھۆرامانو بەشۊ ئېراقییەنە بەکاربریێنۍ و یاگەگیرۍ بېیېنۍ و چە ھۆرامانو بەشۊ ئێرانیچەنە بە ڕادەی کەم پاڼژە ساڵېۋا یاگەگیرۍ بېیېنۍ. بەڵام پەنەۋاز هەن من ئانەیچ ۋاچۇ، یاگۊ دڵوەشین، کە بە ڕادەی کەم ئاڎ (د. مەهدی سەجادی) پەی ( ڎۍ: ڎ ) و (ۋۍ: ۋ ) ھەمان دۋە پیتەیە بەکاربەرۊ، ھەرچڼ بەداخۆ ئانە تاقە خاڵۍ ھامبەشۊ مېیانو نۋیستەو ئاڎی و نۋیستەو نۋیسەرا تەرییەنە.
گرفتېۋ کە ئەلفابێتېۋ کە (د. مەھدی سەجادی) خەریکا سەرش ھەرمانەکەرۊ و گەرەکشا یاگەگیر بۊ، ئانەن، ڕېسی سەڎان و ھەزاران ساڵەو نۋیسیاریی ھۆرامی کەرۊۋە بە پەشم و بەدڵنېیاییۆ ئانەیچ چنی ۋەرەنگاریی ئاۋەزیی و ھەر پاسە وەڕسبېیەی و وازئاۋڕڎەی زاڕۊڵا و گەنجا چە نۋیستەی ھۆرامی ڕۇبەڕۇبۊۋە، چۇنکە:
- بەکاربەرڎەی (و w|u) پەی دەنگو (ئۇ: ۇ = وẅ әẅ)، کە چە کرڎاری ئیسەیی و ئایەندەییەنە پەی یەکەم کەسی تاکی (قسەکەری) هەن، ئاڎ جېیاتی (کەرۇ kerẅ، موەرۇ mwerẅ) و ھەر پاسە کە چە فرەو ۋاچا تەری پېسەو (مۇ Mẅ، شۇ Ŝẅ، ..تد) ھەن، ئاڎ ( کەرو keru ، موەرو mweru ، مو Mu، شو Ŝu) منۋیسۊ.
ھەڵبەتە ئانە بەس فاڕای نۋیستەی و ڕانۋیسی نېیا، بەڵکو فاڕای دەنگەکا و تېکدای ڕازۋان و قسەکەرڎەی ھۆرامین و ئەر ۋېیەرڎەی ھەزاران ساڵەو درېژی ئا دەنگەیە و سرۇشتو دەنگەکەی ۋەرچەمگېرمۍ، بە ڕادەی کەم سەڎ ساڵو وانای و نۋیستەی (وۍ: و) پەی کوڵە دەنگو (وۍ: کوت، کورڎ، کوشتەی، قوت، قوڵ، ورڎ، وڵە، کوڵ، ..تد)، (ئۇ: ۇ = و) پەی (ملۇ، بەلۇ، موەرۇ، مۇ، قۇڵ، کۇت، پەڕەشۇت، ..تد) بەکاربریان و بە ئاشکرا ۋاتەی (قوڵ) و (قۇڵ) جېیاۋازییش هەن و یەکەم چە دوەمی کوڵتەر ماچیۊ. ھەر پاسە بە ڕادەی کەم پانزە ساڵېن ھۆرامی-زۋانەکۍ ئێران'یچ بە جېیاۋازی دەنگو (وۍ ، ئۇ) ئاشنێنۍ و پەی (وۍ: و w|u) منۋیسیۊ و پەی (ئوو: و =ۇ ẅ) منۋیسیۊ. ھەرچڼ بەداخۆ نۋیسەری ھۆرامی-زۋانۍ بەشۊ ئێرانی بە ھەڵە (و) پەیوەندی و (و) خاوەندارییچ ھەر بە (ئوو: و) منۋیسا، بەڵام بە ڕادەی کەم چە باری ئیسەیی و ئایەندەیی کرڎاروییەنە پەی یەکەم کەسی تاکی (قسەکەری تاک) بە درۊسیی بەکاربریان و بریۊ و درۊسیشا.
- ھەر پاسە، بەکاربەرڎەی پیتۊ ( ۆ Oo) جېیاتی پیتۊ ( وۍ: و) گرفتېۋی گۆرەن و پیتۊ (ئۆ: ۆ = O) ئېمە چنی گرفتېۋی گۆرەتەری دەرگېرۍ کەرۊ، چۇنکە ڕادەی کەم سەڎان ساڵېن بەشېۋو ھۆرامانی پیتۊ (ئۆ: ۆ ) پەی نۋیستەی (ھۆر، ھۆرامی، ھۆرامان) بەکاربەرۊ، ئیسە فاڕایش بە (وۍ: و)، نەک ھەر سەرشېۋنای درۊس کەرۊ، بەڵکو ئا ھۆرامی-زۋانېچە کە ئارەزۇمەڼی وانای و نۋیستەی بە زۋانی ھۆرامی هەنۍ، بېزار و دۇرۍ ۋزۊۋە. بە پەیلۋاو من دۋەپاتکەرڎەی ھەمان ھەڵەو فارسی-زۋانەکان، کە چە لاتینی-نۋیستەینە (o) پەی (u) بەکاربەرا. چە ئانەیچە خراپتەر تېکدای بنەما ئاۋەزییەکۊ ھۆرامی-زۋانا ئېراقین، کە سەڎان ساڵېن ھەم بە سکریپتی عەرەبی و ھەم بە سکریپتی لاتینی (ئۆ: ۆ: o әo) پەی (ھۆرامی Horami و ھۆرامان Horaman)ی بەکاربەرا و (وۍ: و) پەی (کوڵ kuĺ، کول kul، قوڵ quĺ، قوش quŝ، کورە kure، کونە kune) بەکاربەرا. تەنانەت ئەر ئا ھېماسازییە (ۆ) پەی (o)، (و) پەی (w|u) نا درۊسېچ با، هەرچڼە کە نادرۊسۍ نېیەنۍ، فاڕایشا دماو سەڎان و ھەزاران ساڵۍ نۋیستەی و سەڎ ساڵۍ وانایشا، گژیای کەسېۋین چنی سەیۊ وېش، کە سەرەنجام بە وېکوشتەی وېش تەمامیۊ و هەرگیز نمەتاۋۊ سەیۊ وېش دلېنەبەرۊ.
بەکاربەرڎەی (ۈ: لۈ، کۈ ، شۈت، کۈت، خۈ، بۈ)پەی دەنگو بۊرەی (ئۊ: ۊ: لۊ ، کۊ ، شۊت ، کۊت ، خۊ ، بۊ) ھەڵەن، چۇنکە:
یەکەم: - (ۈ) دلۍ سکریپتی عەرەبییەنە ھەن و تایبەتا بە زۋانەکا تەری و پەی دەنگی تەری بەکاربریۊ، ۋەرو ئانەی ئاۋڕڎەیش و بەکاربەرڎەیش چوارچېۋەو ھەمان سکریپتی عەرەبییەنە پەی دەنگېۋی تەری، ناجۊر و نادرۊسا. چۇنکە دلۍ سیستەمو ھەر جۊرە سکریپتېۋیەنە، جۊرە ڕېککۆتېۋی ۋاتایی و دەنگیی سەرو ھېماکا ھەن، ھەر پاسە چە سکریپتی لاتینییەنە ڕېککۆتەی سەرو دەنگە ھامبەشەکا ھەن، یان چە سیستەمو سیمبۆڵییەنە سەرو ھېماو گۊشی و دەم و لۇتۍ ڕېککۆتەی ھەن.
دوەم: ئەلف یان خەتۊ سەرو (ۈ) ھېمانە پەی بەرزی دەنگەکەین، ھەر پاسە کە حۆتو سەرو (ۆ) ھېمان پەی بەرزۆبېیەی و ئەۋەکریای دەنگەکەی. چە زۋانی ھۆرامییەنە ئا دەنگە (ۈ) نېیا، کە پېسە ئەلفی بەرز بۊۋە، دەنگی پېسە (ۈ) چە زۋانی سۆرانییەنە ھەن بە تایبەت دیالێکتو سلېمانېینە، کە دما دەنگو ئی ۋاچا بە نیمە ئەلفېۋ ماچا (ئەوە|ئەوا ، نەوە|نەوا ، شەوە|شەوا ، بەوە|بەوا ، لەوە|لەوا ...تد).
زۋانی ھۆرامییەنە (ئۆ: ۆ) پیتېۋە تەمام جېیێ و دەنگېۋی تەمام جېیان. چە بارەو ئا دەنگا کە بە (واوۍ) ئەژناسیێنۍ، بەس یەرۍ جۊرە دەنگۍ (و) ھەنۍ:
یەکەم: ( وۍ: و: کورڎ ، کوت ، کوتکوتکەرڎەی ، کوڵ، قوڵ، تورک، ...تد)
دوەم: (ئۊ: ۊ: چۊ ، لۊ ، بۊر ، شۆبۊ، کوتوکۊر، جموجۊڵ، ...تد)
یەرەم: (ئۇ=وو: ۇ: زۇ، مۇ، شۇ، ملۇ، بەلۇ، کۇلەکۍ، کەرکۇک، جۇلەکە، جۇجەڵۍ، ...تد)
- بەکاربەرڎەی (ێ) پەی دۋۍ دەنگا (ې | ᴉ: مېڵۍ: مࣦڵࣦ mᴉĺᴉ، مېزە: مࣦزە Mᴉze) و ھامکاتیچ پەی (ێ | ĕ: ئێر Әěr ، ئێران Әěran) چە ئەلفابێتېۋەنە و پەی زۋانېۋی نادرۊسا. چۇنکە ھەر پیتېۋە یەک ئەرکش ھەن و ئاڎېچ نمایشداو دەنگېۋېن، ھەر پاسە کە لۇتە و چەمۍ و گوشۍ ئەرکېۋی دەسنیشان کریاشا ھەن و نمەتاۋا ئەرکو ئەندامەکا تەری ئەنجامبڎا.
- بەکاربەرڎەی (نن) پەی دەنگو (ڼ: نگ | ing | ŋ) نادرۊسا، چۇنکە چنی دەنگو دۋەپاتو (نن) جېیاۋازییش هەن و زۋانی هۆرامییەنە ئا دەنگە بەراۋرڎ بە زۋانەکا دۆروبەریش زاقتەر بەرگنۊ و فرە یاگېنە هەن (یاڼزە Yaŋze، دۋاڼزە Dṿaŋze ، پاڼزە Paŋze ، شاڼزە Ŝaŋze، گەڼ geŋ ، مەڼ meŋ، پەڼە peŋe ، شۆمەڼە omeŋeŝ، کەڼ Keŋ، ئاڼە aŋe ، چڼ çŋ). دەنگەکە دۋەپاتکەرڎەی (ن) نېیا، بەڵکو ( نگ)ېۋۍ لاۋازا. منیچ چە سەرەتاو نۋیستەی وېمەنە بە ھۆرامی (نن) بەکاربەرڎەن، بەڵام دماو ماۋېۋی فرە کەمی، نادرۊس-بېیەی (نن) پەی وېم بەرکۆت و فرە زۇ وېکۆتا و فاڕام بە ( ڼ )؛ ھەمان دەنگ چە زۋانەکا تەریچەنە ھەن، کە سکریپتە عەرەبییەکا بەکاربەرا، ئاڎېچۍ ھەمان ھېمێ (ڼ) پەی ھەمان دەنگی بەکاربەرا.
- بەکاربەرڎەی (ڒ) جېیاتی (ڕ) نادرۊسا، چۇنکە:
یەکەم: دەنگو گېرتەی یان قەڵەۋبېیەو ( ڕ ) گنۊ چېرو زۋانی ڕوەو وار بە چەناگەیۆ پاڵمنیۊ و بە ھیچ جۊرېۋ دەنگەکە بەرەو سەر نېیا و دەنگېۋی ئەۋەکریا پېسەو ( ۆ ، ێ )، یان زۋان پېسەو (ڵ) ڕۋەو سەر بەرز نمەبۊۋە. ئانە کە ۋەڵتەر نۋیسەرە سۆرانی-زۋانەکا ئێرانی بەکاربەرڎەن، مەڵامەتەکەش پەی (تایپکەری فارسیی) گېڵۊۋە، کە ھېماو (ڕ) چنە نەبېیېنە و ناچار سەرو (ر) ئا حۆتە گوڵانەشا نېیانەرە.
دوەم: پاسە مزانمۍ چە سەڎ ساڵا زېیاتەرا ئېمەی ھۆرامی-زۋانۍ بەشۊ ئېراقی بە ئی ھېمێ (ڕۍ: ڕ) ئاشنێنمۍ و ھۊش و ئاۋەزو فرەو ئا ھۆرامی-زۋانانە کە فېرگەنە بە سۆرانی وانانشا و ھۊگرییشا پەی وانای و نۋیستەی ھەن، یاگەگېربېیەن و دیسان فاڕای (ڕ) بە (ڒ) تېکدای یاڎگیریی ئاۋەزو خەڵکی و گژیای کەسېۋین چنی سەیۊ وېش، کە سەرەنجامەکەش وېکوشتەین و بەس.
کوڵ و پوخت، من ھیچ پەنەۋازیېۋ پەی فاڕای ئا ھېمایا | پیتا کە سەڎان و ھەزاران ساڵېن ھۊش و ئاۋەزو خەڵکییەنە یاگەگیرۍ بېیېنۍ، نمەۋینۇ، بەتایبەت ئانە کە ھېما تازەکۍ چە بارو زانستو زۋانی و دەنگ-شناسیۆ نادرۊسۍ هەنۍ و نمەتاۋا دەنگەکا نماییشکەرا.
بېژگە ئانەیچە، ئېمە خواخوامانە ھۆرامی-زۋانەکۍ پەی وانای و نۋیستەی زۋانەکەیشا بە ھېما یاگەکۆتەکا کۊشش کەرا و وېشا چە دەقگېرتەی بە زۋانە سەپېیاکا ڕزگار کەرا و گرڎېماۋە بتاۋۍ بە گفتوگۊی بەردەۋام و زانستییانە چە بارەو ئا چڼ دەنگە تایبەتە ھۆرامییەیە کۊششکەرمۍ و بە پەشتبەستەی بە بەڵگە و بنەما زۋانەۋانییەکا سەرو درۊستەرین و گونجېیاتەرینیشا ھەم چە بارو وەشنۋیسی و ئاساننۋیسی و ھەم خېرانۋیسی و ھەم چە بارو تەکنیکیی و دیجیتالېزەکەرڎەیشا ۋەردەسۍ و ئاسانۍ گونجېیێ با و ھەم بتاۋا بەرز- و نزمۆ-بېیەی دەنگەکا نماییش کەرا و ئەنەیاۋایشا پەی گرڎ کەسېۋی ئاسان بۊ و ھەر پاسە ۋېنېۋ کە ھۊشو ئېمە و نەۋەکا دماو ئېمە درۊسش کەرا، چنی لۆجیکو زۋانی و ئاۋەزو ھۆرامیی-زۋانەکا گونجیۊ.
من هومېڎواز ھەنا، بەڕێز (د. مەھدی سەجادی) چە بارەو گرڎو بارەکا و ۋەرەنجامەکا فاڕای پیتەکا ۋېرکەرۊۋە، ئینجا دما بڕیارۊ وېش بڎۊ و ھەر پاسە جېیاتی وۍ-جېیاکەرڎەی و قوتۆکەرڎەی کومەڵېۋ ھېمایا تەری، خاستەر ئانەن، کە ئاڎ چنی زۋانژناسە ھۆرامی-زۋانەکاو (ئی دېم) و (ئۆ دیمی) کەسانېۋ کە بوارو وانایشا زانستو زۋانی بېیەن و ھەن، ئەنجومەنېۊ پەی پەیجۊریکەرڎەی و ڕزگارکەرڎەی زۋانی ھۆرامی چە (فرە ئەلفابێتی و فرە کیبۆردی و فرە ڕانۋیسی و بەگلەرانۍ) مەرزنارە و پەیلۋای زانستییانەو وېشا چە بارەو ھەرمانەکا تاکو ئارۊو کەسا تەری بڎا و ئەڵتەرناتیۋۍ زانستیۍ وېشا بەرۋزا، تاکو پاشاگەردانیېۋ کە ئارۊ ھەن، دماییش بێۋ و چە گیانی شەڕەنگېزانەو بەگلەرا ڕزگار کریۊ.
---------------------------------------------------------------------------------
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]