ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ حەڤڤەهەمە
ئەلفابێتېۋ، کە (ئاکۊ مارانی) بەکارشبەرۊ (1)
ھەر پاسە کە مزانمۍ، زۋانی ھۆرامی پېسەو گرڎ زۋانېۋو جەھانی چنی زۋانەکا تەری؛ چ زۋانە ھامخېزانەکۍ و چ زۋانە دۇرەکۍ کۊمەڵېۋ دەنگۍ ھامبەشېش ھەنۍ، بەتایبەت چنی زۋانەکا دۆروبەریش، ۋەرو ئانەی فرە ئاسایی و ھەر پاسە ئاسانکارییچا پەی فېربېیەی، کە چنی زۋانە ھامخېزانەکۍ و ھەر پاسە زۋانە ھامساکاش کە یەک سکریپت (نمۇنە: سکریپتی لاتینی یان عەرەبی) بەکاربریۊ و پەی دەنگە ھامبەشەکا کۊمەڵېۋ پیتۍ ھامبەشۍ بەکاربریا. تاقە چېۋېۋ کە چە سکریپتە ھامبەشەکانە تایبەتمەڼیی بە زۋانېۋی بەخشۊ، دەنگە جېیاۋازەکېنۍ، کە پەنەۋازییشا بە ھېماسازیی تایبەتی ھەن.
پەی ئانەی، کە نزیکایەتی یان دۇریی دەنگۍ زۋانەکا خاستەر بەرگنۊ و ھەر پاسە ۋەرو ئانەی کە ئېمە ھۆرامی-زۋانۍ چە نۋیسیارییەنە سکریپتی عەرەبی بەکاربەرمۍ، من چېگەنە پەیوەڼی ئەلفابێتیی مېیانو زۋانی ھۆرامی و زۋانی سۆرانی و زۋانی فارسی و زۋانی عەرەبی بە بنەماو بەراۋرڎکەرڎەی کەرۇ و بە نمۇنە مارۇۋە.
ھەڵبەتە ئانەیچ ۋاچۇ، کە من مېیانو زۋانی ھۆرامی و پەشتۇیی و ئوردۇیی و ئویغۇری و کۊمەڵېۋ زۋانۍ تەرۍ کە ھەمان سکریپتی عەرەبی بەکاربەرا، بەراۋرڎمکەرڎەن، چنی ئاڎېشاچ کۊمەڵېۋ دەنگۍ و ھېمێ ھامبەشېما ھەنۍ، پەی نمۇنەی ( ۊ، ۋ ، ڼ ، ې-ۍ). من چېگەنە وېم چە باسکەرڎەی ئانەی لامڎەو، تاکو جەنجاڵیی و سەرۋنەشېۋنای درۊس نەکەرۊ و بەس مېیانو زۋانە ھامسا و سەپېیاکانە بەراۋرڎېۋ کەرۇ، تاکو خاستەر چە ھېماسازیی ۋاچەکا بېیاۋمېنە.
مېیانو (زۋانی ھۆرامی) و (زۋانی سۆرانی) سی و چوار (34) دەنگۍ | پیتۍ ھامبەشۍ ھەنۍ. دۋېشا چە بنەڕەتە دەنگۍ | پیتۍ عەرەبییېنۍ (ع ، غ):
( ئ: ئاۋی ، ا: ساج ، ب: بان، پ: پار ، ت: تاڵ، ج: جەڕە ، چ: چەک ، ح: حول، خ: خەم ، د: دار ، ڕ: بەر ، ڕ: ڕم ، ز: زەل ، ژ: ژەک ، س:سەر، ش: شار ، ع: عەرەبی، غ: غار، ف: فش ، ڤ: گڤەگڤ ، ق: قۇڵ ، ک: کول ، گ: گل ، ل: لم ، ڵ: بە‌ڵخ، م: مەل ، ن: ناز ، ه: هە‌ر ، ە: بەر ، و: وەر ، ۇ = و: دۇر ، ۆ: هۆر ، ێ: ئێر ، ی: یانە)
مېیانو (زۋانی ھۆرامی) و (زۋانی فارسی) ۋیس و شش (26)دەنگۍ | پیتۍ ھامبەشۍ ھەنۍ. دۋېشا چە بنەڕەتە دەنگۍ | پیتۍ عەرەبییېنۍ (ع ، غ):
( ا: ساج ، ب: بان ، پ: پار ، ت: تاڵ ، ج: جەڕە ، چ: چەک، ح: حول، خ: خەم ، د: دار ، ڕ: بەر ، ز: زەل ، ژ: ژەک ، س: سەر ، ش: شار ، ع: عەرەبی ، غ: غار ، ف: فش ، ق: قۇڵ ، ک: کول ، گ: گل ، ل: لم ، م: مەل ، ن: ناز ، ه: هە‌ر ، و: وەر ، ی: یانە )
مېیانو (زۋانی ھۆرامی) و (زۋانی عەرەبی) ۋیس و دۋۍ (22)دەنگۍ | پیتۍ ھامبەشۍ ھەنۍ. دۋېشا چە بنەڕەتە دەنگۍ | پیتۍ عەرەبییېنۍ (ع ، غ):
( ا: ساج ، ب: بان ، ت: تاڵ ، ج: جەڕە ، ح: حول، خ: خەم، د: دار ، ڕ: بەر ، ز: زەل ، س: سەر ، ش: شار ، ع: عەرەبی ، غ: غار ، ف: فش، ق: قۇڵ ، ک: کول ، ل: لم ، م: مەل ، ن: ناز ، ه: هە‌ر ، و: وەر ، ی: یانە ).
ھەر پاسە، ئەر دەنگەکا ( زۋانی ھۆرامی) چنی دەنگەکا زۋانەکا تەری بەراۋرڎکەرمۍ، کە بە سکریپت عەرەبیی منۋیسا و بەکاربەرا، کۊمەڵېۋ دەنگۍ ھامبەشۍ تەرۍ بەرگنا، پەی نمۇنەی زۋانی (پەشتۇیی ، پێگۆنی و سیندی، ئاروی، ئویغۇری و ئوردۇی و ...تد) کەم یان زېیاڎ دەنگە ھۆرامییە جېیاۋازەکېشا چنە ھەنۍ.
بە ئی جۊرە ۋینمۍ، ئېمە پەی ئا کۊمەڵە دەنگا کە چنی زۋانەکا دۆروبەرو زۋانی ھۆرامی ھامبەشېنۍ و ئاڎېچی بە ھەمان سکریپتی عەرەبی منۋیسیا، پەنەۋازیی بە ھېماسازیی تازەی و جېیای نېیا و ھەر پاسە ھەزاران ساڵۍ ۋەڵتەر تاکو ئیسە ئامان؛ ھۊنیەرۍ و نۋیسەرۍ و فەقیۍ و وانېیارۍ پەی نۋیستەی و پەیۋەڼی نۋیسیاری ھەمان پیتۍ ھامبەشېشا بەکاربەرڎېنۍ و ئاۋەزو نەۋە دماو نەۋەو ئېمەنە یاگەگېرۍ بېیېنۍ و تەنانەت پیتۍ ئەلفابێتو زۋانی عەرەبی و زۋانی فارسی بېیېنۍ بە بەشېۋ چە ئاۋەزو ئېمە و چە ھۊشو ئېمەنە تۊمارۍ و یاگەگېرۍ بېیېنۍ و وۍ بە وۍ مزانمۍ دەنگو ئی پیتۍ ( ذ ) چە دەنگو ( ز ) جېیاۋازا و ھەر پاسە دەنگو (ذ ) چە دەنگو ( ڎ ) جېیاۋازا و بەکاربەرڎەیش جېیاتی ( ڎ) نەزانیی و دەسەپاچەیی و شېۋنای ئاۋەزی هەزاران و سەڎان ساڵەو ھۆرامی-زۋانان.، چۇنکە دۋۍ دەنگۍ تەمام جېیاۋازېنۍ.
پەی دەنگە جېیاۋاز و تایبەتەکا تەرو زۋانی ھۆرامیچ ھەر پاسەن و بەکاربەرڎەی و ئەرەنېیای پیتا سکریپتی عەرەبی و ھېماسازییشا پەنەۋازا بە زانستو ھېمسازیی و دەنگ-شناسی پەشتی بینۊ و چنی پیتا و دەنگە ھامبەشا زۋانەکا تەری ھەماھەنگۍ با، کە چ پېسەو زۋانو ئایینی موانمېشا، یان چ پېسەو زۋانی سەپېیای، یان زۋانی دوەمی چە وڵاتانېۋەنە موانمېشا، کە ناوچەو ئېمە بەشېۋ چا جوگرافییە ڕامیارییان. ئەر نا، ڕۊ بە ڕۊ زۋانی ھۆرامی چە لیتېۋەنە کە ئارۊ کۆتەنشەنە زېیاتەر منیشۊ و دلېنەملۊ و ئانە کە نەیارەکۍ (وانای زۋانی ھۆرامی) گەرەکشانە و گەرەکشابېیەن، ھۆرامی-زۋانەکۍ وېشا ناھۊشیارانە و في سبیل اللە پەی ئاڎېشاش ئەنجاممڎا؛ ۋېرانکەرڎەی نۋیستەی ھۆرامی و دلېنەبەرڎەی دەنگە تایبەتە ھۆرامییەکا و شېۋنای ۋاچەکا و دلینەبەرڎەی دیالێکتەکا !
چا بارۆ، ئەر سەرنجو ئەلفابێتو زۋانە ئۆروپییەکا ( زۋانە جێرمانەکا و زۋانە ڕۆمانەکا و زۋانە سلاڤەکا...تد) بڎیەیمۍ، ۋینمۍ، کە زۋانەکۍ ھەر خېزانېۋی زۋانیی پەی دەنگە ھامبەشەکا، ھەمان ھېماکا سکریپتېۋی بەکاربەرا و ھەر زۋانېۋ پەی دەنگە جېیاۋازەکا وېش، ھېمێ تایبەتېش ھەنۍ، سەرنجدای پېسەو یۊ-بېیەی پیتۍ دەنگە ھامبەشەکا زۋانی ئینگلیزی و ئاڵمانی و دانیمارکی و سویدی و ھۆڵەندیی و نەرۋیجی...تد متاۋۊ کۊمەکېۋی فرە بۊ، پەی ئەنەیاۋای و ۋەرگېرتەی چە ۋېرانبېیەی زېیاتەرو زۋانی ھۆرامی چە لایەنو خودو نۋیسەرا و ھونەمەڼە ھۆرامەکاۋە (ھۆرامی-زۋانەکاۋە).
سەرو بنەماو پەیجۊرېۋی، کە تاکو ئیسە من چە بارەو زۋانی ھۆرامی کەرڎەن و سەرەنجامېۋ کە من بەدەسئاۋرڎەن، ئەلفابێتی ھۆرامی بە ڕادەی کەم سی و نۊ (39) دەنگېش ھەنۍ، کە ۋاتاو ۋاچەکا فاڕا و نەبېیەیشا بۊ بە مەڵامەتو تېکەڵبېیەی ۋاچەکا و سەر_ۋنەشېۋیای وەنەری:
( ئ: ئاۋی Әaṿi ، ا: ساج Saj ، ب: بان Ban ، پ: پار par ، ت: تاڵ taĺ ، ج: جەڕە Jeŗe ، چ: چەک Çek ، ح: حول ħül ، خ: خەم Xem ، د: درەخت Drext، ڎ: ئەڎا: Ed̑a ڕ: بەر ber ، ڕ: ڕم Ŗm ، ز: زەل Zel ، ژ: ژەک Ẑek ، س: سەر Ser، ش: شار Ŝar ، ع: عەرەبی Ƹerebi ،غ: غار Ġar، ف: فش fŝ ، ڤ: گیڤ giv ، ق: قۇڵ qẅĺ ، ک:کوڵ kuĺ ، گ: گل Gl ، ل: لم Lm ، ڵ: بە‌ڵخ Beĺx ، م: مەل Mel، ن: ناز Naz ، ڼ: مەڼ meŋ ، ه: هە‌ر Her ، ە: بەر ber ، ۋ: ۋەرۋەرۊ Ṿerṿerü، و: وەر Wer ، ۊ: لۊ Lü، ۇ: دۇر dẅr ، ۆ: هۆر Hor، ێ: ئێر Әěr ، ی: یانه Yane،‌ ې -ۍ: ئېگە әᴉge | گولانۍ gulanᴉ ).(20)
---------------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزۍ
(20) چە ئەرەنېیای ئەلفابێتی لاتینی پەی زۋانی ھۆرامی، پېسەو فرەو زۋانەکا جەھانی، ئا پیتۍ | ھېمێ کە مېیانو گرڎو زۋانەکانە ھامبەشېنۍ، کە بە سکریپتی لاتینی منۋیسیا، منیچ ھەمان بنەمام پەیڕەۋ کەرڎېنە. نەۋاچېیا نەمەنۊ، سەرەتا کۊمەڵېۋ ھېمۍ تایبەتۍ پەی دەنگو (ئا ، ئە ، ئې، ئێ ) تاقیکەرڎېۋە، بەڵام سەرەنجامو بەکاربەرییەنە بەرکۆت، کە ئی هېما ( ئ : ئاۋی  Әaṿi، ئەڎا  Әed̑a ، ئېگە  әᴉge ، ئێر  Әěr) گونجېیاتەرەنە.
پەی پیتەکا تەری، نزیکتەرین ھېما چە ھېماکا سکریپتی عەرەبی ھۊرۋچنێنە ( ج = Jj ، چ = Çç ، ح = Ħħ ، خ = Xx ، ڎ = d̑ ، ڕ = Ŗŗ ، ژ = Ẑẑ ، ش = Ŝŝ ، ع = Ƹƹ ، غ= Ġġ ، ق= Qq ، ڵ = ĺ ، ڼ = ŋ ،
ە = e ، ۋ = Ṿṿ ، و = u-Ww ، ۊ = ü ، ۇ=ẅ ، ۆ = ‌Oo ، ێ - ێ = ӗ ،
ی - ی = i -Yy ،‌ ې -ۍ= ᴉ ))، تاکو بە خېرایی ۋېنا لاتینی و عەرەبییەکۍ ھۊش و ئاۋەزو ئېمەی ھۆرامی-زۋانېنە یەکانگیرېبا.
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]