نامونیشانو بابەتی: (هەورامانو تەختی)جە (ئورۆمۆن)ۆ پەی (ئاهوورامان)ی و تا (شارو هەورامانی)
(1)
نویسەر: #جەلیل عەباسی#
ئەز ئەورۆمۆن مەکانم بێ وڵاتم سەروپیری خوای گێرەن خەڵاتم
نامونیشانو ئی بابەتیە، چوار نامێش گرتێنێ وێش کە فرە لازما لاشا وەنە کریۆوە و باس کریا و شی کریاوە تا فرەو ڕاسییە تۆز وەنەنیشتەکا گنا بەر.
تا ئیسە فرە چیوێ سەرو هەورامانی نویسیەنێ و خەڵکێوە فرە شەرحەو نامێ هەورامانیشا کەردێنە.. فرەتەریچشا بڕێ چیوێ نادروسێ و نازانستیانێشا چا بارۆ واتێنێ و سەرەشا وەنەو خەڵکی شێونان و باس و بابەتەکەیچشا تێکدان..
جارێ با واچوو: هەورامان یا هۆرامان هیچ جیاوازییەشا نیا و تەنیا جە دەربڕیەینە و پێسە بارێوە مۆسیقایی کوچالێ جەیۆی جییە باوە، هەروێ هەر یەک مانا بەخشا و مەبەست جە هەروی هەر هەمان ئاهوورامانی کۆن و دێرینا..
واتم: ئاهوورامان؟، سەرەتا سڕ نەمەنۆ..
هەورامان، یا هۆرامان، یاگێوە هەرفرە بەرز و بڵند و سەخت و سەرکەشا.. مەحاڵێوە پاکە و پیرۆزە و دوورە پەرێزە کە هەڵای دەسوو تێکدەر و نادۆساش نەیاوان لا و هەر بە پاکیی وێش مەنەنۆ.. ئی نامێ کە بڕیەنە سەروو مەحاڵێوە فرەوفراوانێرە، ویەردێوە فرە کۆن و دێرینش هەن و نیشاندەرەو پیرۆزی و سەربەرزی خاک و خەڵکوو مەحاڵەکێن.. بەڵام ئیزنم دەیدێ با هەر جەیەکەم نامێوە بلو سەرو باباتەکەی تا یاویو ئاهوورامان. هەورامان وەڵتەرێنە، یانی وەڵێ سەر وردای زەردەشتی و ئایینە پیرۆزەکەیچشەنە، تەنانەت وەڵێ میتراییسمی و هەر جەسەرەتاو سەردەمو پێشدادی و کەیانییەکاوە، کۆمەڵگێوە ئاوەدان و گەشەدار بیەن و پەنەش واچیان، (ئوورۆمۆن).. ئوورۆمۆن یانی شاری پیرۆز، ئوور بە ماناو شاری مێ و نموونێ فرێچما هەنێ پێسە: ئوورمییە (کە من ماچووش پەنە ئوورامییە)، ئوورشەلیم، ئوورارتۆ، ئوورفە و... (مۆن)یچ یانی پیرۆز، پاک. هەروێ وشەکێچ سەروو یۆی (ئوورۆمۆن) ماناو (شاری پیرۆز)ی مدا، ئادیچ وەروو ئانەین کە هەورامان هەرپاسە کە واتما، یاگێوە بەرزە و پاکە و پیرۆزەنە و خەڵکێوە پاک و دڵساف و یەکدڵش چەنە ژیوۆ، دروێ و فڕوفێڵ و تەڵەکە، دلێشانە نەبیەن و بە پاکی، چەنی یۆی و پەی یۆترینی ژیوەنێ و خزمەتوو وێشا و وەڵاتەکەیشا کەردەنشا، سرووشتشا نەشێونان و گیاندارەکێشا پەی کوچلالێ گۆشتی نەکوشتێنێ و زەرەرشا نەدان خیلقەتی، بە ڕەنجو شانەو وێشا ژیوەنێ و هەوڵشا دان پەی ژیونایۆ سرووشتی و ئاوەدان کەردەیۆ وەڵاتی و پەرە دای بە ڕاسی و دروسی و ئەشایی.
چەولایچۆ، هەورامان خاکێوە بە پیت و بەرەکەتش هەن و گەرچی سەخت و سەرکەشا، بەڵام ژیوای خەڵکەکەیش دابین کەردەن و هیچکەس جە هەورامانەنە موحتاجو کەسی نەبیەن، ئه و پەڕو مافو ئینسانی و دیموکراسییەت و ئازادیی ڕاسەقینەش چەنە پاریزیان، کەرامەتی ئینسانی جە گردو بوارەکانە وەرەچەم گیریان و پەی گرد کارێ سەرنجێ وردە دریەنە ئه و چەمکو (شایستەسالاری) کە کۆڕ یا ئەنجومەنو (ژیرلا مەرێ) نموونێوە هەرە بەرز و زیندە و دیارا پەی سەلەمنای ئی قسێما. سەرەڕاو ئینیشا گردی، ئورۆمۆن سەرچەمە و بێشکێ و ژینگه و ئایینی بیەن بەگردو جۆرەکاشۆ، چ سەروەختو چن خوایینە، چ سەردەمو میهرینە و چ وەرختو مەزدیەسنای و تا دماتەریچ و تا ئیسەیچ ئینە بیەن کە پەنەشا واتەن (ئوورۆمۆن) و ئا نامە پیرۆزێشا بڕیێنە سەرو ئا خاک و مەحاڵە پیرۆزێرە و دیارا نامە نیایێوە هەرفرە درۆس و زانستی و شیاو و شایستە بییەن. ئانەیچما ویر نەشۆوە کە (سەیدی) هەورامی، کە یۆن جە شاعیرە فەرزانە و دێرینەکاو هەورامانی، جە شیعرێوەشەنە ئیشارەت مدۆ پی نامێ و شایێدی مدۆ سەروو درۆسی قسەکێما، سەیدی فەرماوۆ:
ئەز ئورومۆن مەکانم بێ وەڵاتم
سەرو پیری خوای گێرەن خەڵاتم
یانی: (من کە هەورامان وەڵاتم بێ و هەرچاگەیچ ژیوێنێ.. ئیسە خوای سەرو پیریش کەردەنا خەڵات و چەنەش ژیوو)، مشیۆ واچوو (سەرو پیری) دەگێوەنە لای سەری شارو هەورامانیۆ و بە دەگاو سەیدی نامێ بریۆ و مەزاری پیرۆزو سەیدی ئیسە ئینا چاگە.
هەر ئینە نیا، بەڵکو فرە چێوێتەرێ هەنێ کە نیشانەما مدا نامێ ئورۆمۆنی هەر فرە شایانه و ئی مەحاڵێنە، وەرەچەمتەرین و ئاشکراتەرینشا دەقەکا ئاڤێستاینێ کە جە زوانو ئاهوورامەزدایۆ پەنەما ماچا: یەکەمین و گەورەتەرین و پاک و پیرۆزتەرین مەحاڵێ دلێ هەر حەوت مەحاڵەکەینە کە من درۆسەم کەردە، مەحاڵەو (خڤەنیرەس)ینە کە مەرکەزەکەش بۆ بە (ئەئیریەنە ڤەئێچە). ئینجا گنۆ باسو تاریف دای ئەئیریەنەڤەئێچەی و فرە جوان و ڕێکوپێک وێناش کەرۆ پەیما و ماچۆ: ئەئیریەنە ڤەئێچە کۆسارا، شاخوداخا، زەمینی تەختاییش کەما، یاگێوە هەرفرە سەختە و سەردەنە، شش مانگێش جە ساڵەنە زمسانا و تەڕوتووشی و وەرو و وارانا، ئێتر پا تابلۆیە کە جە ماحاڵەکێش کێشۆ پەیما، پەنەما سەلەمنۆ ئینە هەمان هەورامانا. یانی هەورامان یەکەمین خاک و ماوا بیەن پەی ئەرەنیشتەی و سەقامگیری ئینسانی، پەی پێوەرە ژیوای و پەی گەشەکەردەی و بیەی بە کۆمەڵگێوە هەرفرە وەڵکەوتە و ئاوەدان. ئەئیریەنە ڤەئێچە دماتەر بیەن بە ئاریانڤاچ و دماتەریچ ئورۆمۆن و هەر فرە دماتەریچ ئاهوورامان.
واتم (شاروو هەورامانی)، ڕەنگا سەرەتا سڕ مەنۆ، پەوکەی خاستەرم زانا ئی لکێچە کەروووە وەڵێ ئانەینە بۆ بە لکەکۆرێ، وەختێ ماچمێ (هەورامان)، دیارا مەبەستما تەنیا یەک دەگا یا یەک شار یا یەک کۆمەڵگە نییا، بەڵکوو مشیۆ بزانمێ کە هەورامان بریتین جە مەحاڵێوە فراوانێ بە چند بەشێ جیاجیە کە تاومێ پیجۆرە نامێشا بەرمێ: هەورامانو تەختی، هەورامانو لهۆنی، هەورامانو ژاوەرۆی.. ئی بەشێچە دیسان پەی وێشا باوە بەچند بەشێ کە ئێتر نەک بە هەورامان، بەڵکوو بە (چەم) نامێشا بەرمێ، پێسە: چەموو دزڵیێ، چەموو سیروانی، چەموو ڕەزاوی، چەموو شامیانی، چەموو گاوەرۆی و... خودو هەورامانو تەختی کە چەمەکاو دزڵیێ و شامیانی و سیروانی و ڕەزاوی و هەرپاسە دەگایەکاو: سەرو پیری و کەماڵای و ڕوەوەرێ و وەیسیای و سلێنێ و بڵبەری و...تادی گێرۆوە، مەحاڵێوە سەرەکییەنە و مەرکەز و ناوەندەکەیچش هەمان دەگاو هەورامانین کە بۆنەو ئانەیۆ مەرکەز بیەن و فرە بیەن و کەوتەن دلێڕاسە، پەنەشا واتەن (شارو هەورامانی). ئەڵبەت تەنیا ئانە نیا بەڵکو چی بارۆ پەنەوازا گێڵمێوە پەی (یۆتۆپیا)کەو (ئەفلاتوون)ی و واچمێ: چونکە هەورامان مەرکەزو زانشتی و فەرهەنگی بیەن پەنەسا واتەن شار، شار بە واتای گرتری وێ گردولایەنەکا فەرهەنگی و شارستانیەتی.
ئەو نامەکێ تەرەیچ (ئوورامەن) بێ، ئوورامەن، لەحنێوە تایبەتی مۆسیقایین کە بەتایبەتی سەردەموو ساسانییەکانە برەوش بیەن و کەسانێوە پێسە (نەکیسا و باربود)ی جە دیواخانوو خەسرەو پەروێزینە گۆرانیێشا پەنە واتەن و کاری هونەریشا سەر کەردەن. ئی لەحنە مۆسیقاییە تایبەتوو هەورامانی بییەن و چاگەوە سەرچەمەش گێرتەن و نریانەرە، پەوکەی نامێ مەحاڵەکێش گرتێنە وێش. بەڵام دماو سەر وردای حەزرەتوو ئەشوو زەردەشتی و ئەژناسیای ئایینە پیرۆزەکەیش، ئێتر ئا نامە دێرینێ واڕیەنە و بیێنە بە (ئاهوورامان)، ئی نامێچە جە دوێ بەشا پێک ئامێنە: ئاهوورا، کە مەبەست ئاهوورامەزدان، یانی خواو حەزرەتوو زەردەشتی و (مان)یچ پێسە پاشگرێوە، ماناو یاگێ، مەحاڵێ مدۆ، سەرجەم نامەکێچ (ئاهوورامان) یانێ (یاگێ و مەحاڵەو ئاهوورامەزدای)، ئینەیچ، ئا ڕاسییە جارێوەتەر سەلەمنۆوە کە زەردەشت خەڵکوو هەورامانی بییەن و هەورامان یەکەمین خاڵەو دەس پەنەکەردەی ئایینو زەردەشتین و هەرپاسەیچ یەکەمین پێگەو ئەژناسای خوای تاقانەین کە هەمان (ئاهوورامەزدا)ن.
ئازیزەکام، چی بەشەنە باسو فرە چێویما کەرد و نامێ فرە چێواما بەردە کە لازما سەرشا بنویسیۆ و شمەش چەنە ئاگادارێ کریەیدێوە، پێسە: ( ئەشای، ئاهوورامەزدای، زەردەشتی، باربودی، نەکیسای، لەحنو ئوورامەنی، سەیدی هەورامی، سەرو پیری، پیرشالیاری و...)، جا، لازما تا پەیما کریۆ، ئا چەمکا شی کەرمێوە کە جەبارەو هەورامانیۆنێ و تا ئیسە کارشا سەر نەکریان، پا ئاواتە کە شمەی ئازیز و بەتایبەتی ڕۆڵەکێ هەورامانی چی سەردەمەنە کە دوورێ کەوتێنە و بڕیەنێ جە مەحاڵە ڕەسەنەکێشا، سوودو قازانجش چەنە ورگێرا، پەی دەوڵەمەند کەردەی خەزانەو فکر و ئەندێشەی تاریخی و کۆمەڵایەتیشا، سەرو وەڵات و کۆمەڵگە دێرینەکەیشا، پا ئارەزوویچۆ کە ئاهوورای پیرۆز یارما بۆ و شمەیچ هامڕێما، ئێمەیچ تاومێ کوچالێ جە ئەرکوو سەرو شانەیما بەرمێ ڕاوە و حزمەتوو شمە و نەتەوەی و زوانەکەیچما پەنەش کەرمێ
[1]