سانەکۍ هۆرامانی
زیاتەر جە (50) پەنجا سانا یان فەرمانڕەوایا جە تاریخو هۆرامانینە، ناوچەو هۆرامانیشا ڕاوەبەری کەردەن، کە بەشێشا نازنامو (خان، میر، بەگ) یشا هۊرگېرتەن. پەوکەی چېگەنە پەنەوازا کە تیشکە وزمۍ سەرو واچۍ (سان) ی.
چن نویسەرێ پېسە (مەردوخ، ئیدمونز، هادی ڕەشید بەهمەنی) مەرەجیۊشا کە واچۍ (سان) ی جە سوڵتانی عەرەبیۆ ئامێنە. ماچان سەفەویەکی پەی بېنرخ کەردەی و کەمکەردەیۆ دەسەڵاتو سوڵتانە عوسمانیەکا، پېسە نازنامێ بەخشێنەشا بە فەرمانڕەواکا ناوچەو هۆرامانی. چن کەسێ تەر ماچان واچۍ (سان) ی جە واچۍ (شاه) یان (شېخ) ی عەرەبیۆ تاشیێنە و فاڕیێنە.
ماموسا محەمەد ئەمین هۆرامانی جە کتېبو مېژوو هۆرامانینە باسش چانەیە کەردەن کە واچیلۍ (سان) ی جە واچۍ (ساتراب) یۆ ئامێنە کە واچێ میدیەنە، ماناو (حاکمو ناوچەی، گۆڕەو ناوچەی، کېخاو ناوچەی، فەرماندارو ناوچەی، کاربەدەسو ناوچەی) مەیاونۊ.
چونکم وڵاتو میدیەکا بە وڵاتو ساتراب نشینەکا نامبانگش لوان، وەرو ئانەیە هەتا ئیسەیچ واچۍ (ساتراب) ی جە فەرهەنگە ئەوروپاییەکانە بەرمەگنۊ. دیسان یونانیەکۍ باسشان چانەیە کەردەن کە وڵاتو میدیای جە سەردەمو ئەشکانیەکانە وەڵاتو ساتراب نشینەکا بېیەن.
هەر ساتراپێ پەی وېش ڕاوەبەری ناوچێوەش دەسەنە بېیەن.
م. محەمەد ئەمین هۆرامانی، درېژەو باسەکێشەنە نویستەنش: جە سەردەمو دەسەڵاتو ئەشکانیەکانە، سەرەک خېڵەکۍ جە ناوچەکاشانە بە (ساتراپۍ) دیاری کریێنۍ و دەسەڵاتشان بە دەس گېرتەن، یانی دەسەڵاتو ئەشکانیەکا دەسەڵاتێ دەرەبەگی بېیەن، هەر چا سەردەمەنە دەسەڵات جە ناوچەو هۆرامانینە ساتراپ نشین بېیەن، واچیلۍ (سان) یچ جە واچۍ (ساتراپ) ی
تاشیێنە، سانەکۍ هۆرامانی پەی ماوێ توولانی فەرمانداری ناوچەو هۆراانیشان کەردەن، چن جارێچ دەسشا یاوان بەروو هۆرامانی و دەسەڵاتداریشان کەردەن.
چەقو دەسەڵاتو سانەکا هۆرامانی چن یاگێنە بېیەن:
1. چەقو دەسەڵاتو هۆرامانو لهونی شارەکڵەو (نۆسوڎ) ۍ بېیەن، پەی ماوێ کەمیچ فاڕانشاوە پەی دەگاو (نودشە) ی، جە سەردەمو دەسەڵاتو کەریم سانینە فاڕیانۆ پەی دەگاو (خانەگا) ی، جە سەردەمو محەمەد ئەمین سانینە، دمایېن سانو هۆرامانو لهونی فاڕیانۆ پەی شارو (پاوەی) سەر بە شارو کرماشانی.
2. چەقو دەسەڵاتو سانەکا هۆرامانو تەختی، هەر جه شارو (هۆرامان) ی بېیەن.
3. چەقو دەسەڵاتو سانەکا (کەمەرە و ڕەزاو) ی ماوێ (کەڕاوا) بېیەن، دماتەر فاڕیانۆ پەی دەگاو (ڕەزاو) ی.
4. چەقو دەسەڵاتو سانەکا (دزڵی و شامیان) ی تەنیا جە شارەکڵەو (دزڵی) ۍ بېیەن، کە سەر بە شارو مەریوانېیەن.
سەرەتاو دەسەڵاتو سانەکا هۆرامانی ساڵەو (392ک) وەراوەر بە (1002ز) جە (بەهمەنی یەرەمینۆ) دەسش پەنەکەرۊ.
چېرو ڕۊشنایی سەرچەمە مېژوویەکانە چن ئەڵقێ نادیارۍ جە مېژوو هۆرامانی بېیەیشان هەن.[1]