بە بونەو ڕۊ گەردوونی زوانی ئەڎاییۆ
بەشۍ: چوارەمە
خەسارشناسی زوانە هەڕەشە وەنەکریاکا
جە کۊمەڵشناسی زوانینە (sociolinguistics)، زوانی هەڕەشە وەنە کریا زوانێوەن کە جە فێرگەکانە، پېسەو زوانی ئەڎایی پەنەش نمەونیۆ، پاڵو زوانە زاڵەکانە گنۆ پەراوێزەو، ڕۊ بە ڕۊ قسەپەنەکەرېش کەمتەرێ باوە و ئەڎا و تاتەیچ چەنی زاڕوڵەکاشا قسێش پەنە نمەکەرا. ئی زوانە دماو نەوێوە فۆتیۆ و ملۆ ڕېزوو زوانە فۆتیایەکا.
یونسکۆ بە تێرووتەسەڵی جە نەخشە زوانانە (UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger) هەڕەشێ فۆتیای زواناش ڕېژەبەندی کەردەن و (6) قوناغێش پەی دیاری کەردەن:
1- زوانی پارێزیا (safe): ئی زوانە نەوە بە نەوە بە بۍ هیچ لەمپەڕ و گیروگرفتێو فاڕیۆوە وجە گردو ویەرەکاو ژیواینە، پسەو پەروەردەی و ڕاوەبەری و مێدیایی و… هەرمانەش پەنە کریۆ.
2- زوانی خەساروین (vulnerable) : هەرچن ئی زوانە قسەپەنەکەرۍ فرێش هەنێ و سینە بە سینە و نەوە بە نەوە فاڕیۆوە، بەڵام گەشەکەردەیش سنوردارەن و زوانی ئیداری ناوچەکەیش نېیەن و جە فێرگەکانە پەنەش نمەونیۆ و کەمتەر هەرمانەی یاونەریش (مێدیای) پەنە کریۆ.
3- زوانی خەساروەنەکەوتە (definitely endangered): ئی زوانە جە چوارچېوەو بنەماڵەینە پیسەو زوانی ئەدایی جە لاو ئەڎا و تاتەیەو فێروو زاڕۆڵا نمەکریۆ و زاڕۆڵێچ حەسابو زوانی ئەڎاییش پەی نمەکەرا.
4- زوانی بە جدی خەساروەنە کەوتە (severely endangered): ئی زوانە تەنیا مرۊڤە بەتەمەنەکا قسێش پەنە کەرا. ئەڎا و تاتە تاکو ڕادېوە چەنەش یاوانە، بەڵام نمەتاوا قسیش پەنە کەرا و چەنی زاڕۆڵەکایچشا پەنەش نمەدوا. نەوەی تازەیچ زوانی زاڵ و دەسەڵاتدار فێربۊ.
5- زوانی سەرەمەرگ (critically endangered): ئی زوانە قسەپەنەکەرۍ یەکجار کەمێش هەنێ و ئاڎۍچ کەسانێ بەتەمەنێنێ و تەنانەت سەرو زوانەکەیچشارا زاڵێ نېیەنێ.
6- زوانی مەردە: (extinct): ئی زوانە بە تەمامی فوتیان و ئیتر قسەپەنەکەرېش نەمەنێنێ.
ڕێژەبەندی (2 تاکو 5)ی مەگنا چېروو چەترەو زوانە هەڕەشە وەنەکریایەکا.
هۆکارو کزبېیەی و فۆتیای زوانەکا
بەپاو پەیجوری (Cambridge Handbook of Endangered Languages) چوار فاکتورێ سەرەکیێ با بە هۆکاروو فوتیای و هەڕەشێ سەرو زوانە بۍ دەسەڵاتەکا.
1- کارەساتێ سرووشتیە پېسەو بوومەلەرزەی و سونامی و ئەورای و دەردووبەڵای وەروەڵاو و گردگیر کە ڕەنگەن جە ماوێو کورتەنە دەیان هەزار مرۊڤێ دلېنە بەرا.
2- جەنگ و ژێنۆساید (گەل کوشی، ڕەگەزکوشی)
3- گوشار و زەبروزەنگی ئاشکرای نەتەوەپەرستی و شۆوینیسمی زوانی و پەیڕەو کەردەی سیاسەتو تاونایەو جە لاو دەسەڵاتدارێ و فەرمانڕەوای وەڵاتێوە فرە زوانینە.
4- برەودای بە زوانو دەسەڵاتی و فەراهەم کەردەی ئێمکاناتی فەرهەنگی و ئابوری و سیاسی پەی گەشەو ئی زوانە زاڵەیە و بۍ بەش کەردەی زوانەکاتەری چی ئێمکانیاتا.
موختار کەریمی.[1]