زوانی هۆرامی و یونسکۆ
فرەو وەختؽ فەیسبوکەنە و فەزای مەجازیەنە باسؽ سەرو زوانی کریاوە و هەر یۊ بە سەلؽقەو وؽش، سەرش منویسؤ و ویر و ڕاو وؽش بەر وزؤ و باسش کەرؤ.
ئینە تاکو ئا یاگؽ کە حؤرمەتو بابەتەکەی و حەقو ئازادی بەیانی و ویرکەردەی پارؽزنؤ، خؤ خراب نېیا و یاگؽ دەسوەشیەنە. بەڵام بە داخؤ ئارؤ قسە و باس سەرو زوانی، دلۍ بڕؽو جە هۆرامیەکانە بیؽنە مەسەلؽوە ئؽحساسیە و شەخسیە کە جە قاڵبو عیلم و مەنتؽقیەنە بەرشیؽنە.
ئؽمەی بەشەر یا ئانەنە چەنی دنیاو عیلم و تەمەدونو ئارؤی هەنمؽ یا نېیەنمؽ؟
ئؽمەی بەشەر جە مارؽفەت و ئخلاقو ئی تەمەدونیە بەهرەما هؤر گرتەن یا نەگرتەن؟
با بەیمؽ ئی پەرسە سادؽ جە وؽما کەرمۍ کە، ئایا ئؽمە تاکو چ ڕادؽو وؽما چەنی ویەرو زەمانی ساچنان؟ تاکو چ ڕادؽو پەیما سەلەمیان ئا قؤمیایۍ کە جە ژیوایمانە ڕوە مڎا، بە چ جؤرؽو مامەڵەشا چەنی کەرمؽ.
بەشەرو ئارؤی چ گەرەکش بؤ و یا نەبؤ، کؤتەنەنە دلؽ ئا بازنەیە و ژیوایش پیچیان پا قؤمیایاوە کە جە دۆر و بەرشەنە ڕوە مڎا و مەتاوؤ چەنەشا جیا بؤوە. ئەر خەڵکؽو یا کؤمەڵگؽو بە هەر دەلیلؽوە، فەرهەنگ و بە تایبەت زوانەکەش کریابؤ چؽرۆ، ڕاس بېیەیش کارؽوی ئاسان نېیا و پەنەوازا بە هۆڵ و تەقەلؽوە فرؽ، تاکو جە قافڵەی نەمەنؤ جیا.
زوان وەسیلەو قسە کەردەیا، هؤویەتی ئخلاقی بەشەرەکا نیا. زوان موقەدەس نیا، زوانو هیچ کەسی جە ئەویتەری زیاتەر یا کەمتەر نیا.
بە هەزاران هەزار ئینسانۍ جەنایەتکارؽ، قاتڵؽ، زارؤڵەکوشؽ، دزؽ، جەردؽ، هەنۍ کە وؽشا و باو باپیرشا بە زوانی ئینگلیسی قسؽشا کەردؽنە و ئینگلیسیؽنؽ، بەڵام جە پاڵو ئانیشایچەنە بە هەزاران فیلسؤفؽ، و ژینگە دؤسؽ، و ماریفەتدارؽ، و پزشکؽ، هەنۍ کە پا زوانیە قسۍ کەراو بە شەو و بە ڕؤ هؤڵ مڎا پەی نەجاتو بەشەریەتی جە گردو بەڎبەختیەکاشەنە.
دیارا مەنتؽقەی جوغرافیایی متاوؤ جە هؤویەتو ئینسانەکانە دؤرش بؤ و وەشکەرو زوانی بؤ. بەڵام ئی مەسەلؽ هیچ وەختؽو مەتاوؤ ئەوەسەپیا و سەقامگیرە بؤ.
ئارؤ زوانی هۆرامی دلۍ وؽشەنە کؤتەنە بەربەرەکانؽوەی سەرەوەنەشیویا کە فرەو جاری کیشیؤ بە کؽشؽوی ئخلاقی و ئحساسی کە شەخسیەتو ئینسانەکاش پەنە هؤرسەنجیؤ. (ئەر من خاس بتاو پی زوانیە بنۋېس و تاریفؽش دەو و موقەدەسش کەرو، ئانە پیا خاسەنا و لایکؽ فرؽ گیرو، بەڵام ئەر بەپاو توانایی وؽم بنۋېس، یا خوانەخاسە بە زوانؽوتەر بابەتؽو بنیەوەرە، ئانە وؽ ورەشەنا و خیانەتکار) .
ئی شؽوە بەربەرەکانؽ نەک تەنیا بە یاگؽوەما مەیاونؤ بەڵکو ڕوەو هؤرداریایما بەرؤ. جە گرد لؽوو دنیایەنە هەر کەسی گؽرە پا جؤرە قسۍ کەرؤ کە جە ئەڎؽشۆ فیر بېیەن، نە زیاد و نە کەم. ئیتر دماو ئانەیە دەسەڵاتەکۍ و هەرپاسە ویەرو زەمانی چؽش مارؤ سەرو زوانەکەیشەرە، ئانە ئیتر هؤرچنیاو وؽش نېیا وچا بارؤ بؽ دەسەڵاتا.
ئارؤ جە دینیانە زیاتەر جە (7000) هەزار زوانؽ هەنؽ کە تەنیا (20) زوانؽشا ڕیسکو فؤتیایشا سفرا، ئیتر مابەقی هیچ گارەنتیوشا مەکریؤ.
ئی گردو زوانا، بەپاو واتەو یؤنسکؤی زیاتەر جە نیمەیشا ئینؽ فؤتیایەنە. جە ئێرانەنە (76) زوانؽ ئەژناسیؽنؽ کە فرەتەرؽشا جە سەڎ ساڵی ئایەندەنە نابؤدؽ با و فەوتیا کە یؤ چا زوانا هۆرامیا. ئینە پا مانا نېیا کە ئؽمەی هۆرامی هەر جە ئیسؤ هەڕە پیمؽ و ئانە کە پەنەما کریؤ نەکەرمؽش.
یؤنسکؤ پەی ڕاسی و درؤسی قسەکؽش نؤ دانؽ دەلیلؽ علمیؽ مارؤوە و وزؤشا وەرو زوان ئەژناسەکا و شؤنیەرەلوای ئاکادمیشا پەی کەرؤ. چؽگەنە من تەنیا بە یەرؽ دانؽ چا دەلیلا ئیشارە کەرو.
1- بنەڕەتیتەرین دەلیلە، ژمارەو فرەیی ئا خەڵکیەنە کە پا زوانیە قسؽ کەرا.
2- دوەم دەلیلە کە یؤنسکؤی نامؽ نیان دەلیلەی تەڵایە ویەرو نەسڵ بە نەسڵیا، کە چؽگەنە فرە سەرش ملؤ و ماچؤ꞉ ئا زوانؽ کە لەرزانؽنؽ و کەمتەر پەنەشا منویسؤ، جە لا ئەداو تاتەکاوە بە بؤنەو زوانی زاڵیۆ سەرو کؤمەڵگاکەیشارە، کەمتەر بە زوانەکەو وؽشا چەنی زارؤڵەکاشا قسۍ کەرا، پؽسە (فارسی و کوردی جە ئؽرانەنە و عەرەبی و کوردی جە ئؽراقەنە، وەراوەر بە هۆرامی) ، ئینە بؤ پا کارەساتیە کە جە نەسڵی دماینەنە ڕوە دؤ. یانی زارؤڵەو زارؤڵەکاشا بە تەمامی واز جە زوانەکەی مارا. ئانە کە ئارؤ خەریکا جە هۆرامان ڕوە مدؤ.
3- کؤچ قؤمیایؽوا کە بە بؤنەو وەزعەی سیاسیە و ئقتسادیؽوە جە گرد کؤمەڵگؽوەنە ڕوە مدؤ. پا مانا کە کؤمەڵگای مؽماندار زوانو کؤچکەری بە ڕەسمی مەژناسؤ و زارؤڵۍ کؤچکەرەکا مەجبورۍ کریا کە بە زوانی تازەو ساحؽبېیانەی قسۍ کەرا.
ئی باسە فرە فرە قوڵا و سەرەنە لوایش حؤسەڵؽوی تەمامش گەرەکا. ئیسە پەرسەکۍ ئانؽنە کە ئؽمەی هۆرای چارەما چؽشا و مشیؤ ئەچی وەزعؽنە چؽش کەرمۍ؟ تەنیا ڕاو دماوسەو هەر زوانؽوی جە فؤتیای، نویسەی پا زوانېیەنە، بە تایبەت فؽر کەردەو زارؤڵا جە وانگاکاشانە.
ئؽمە ویرما شیەنؤ کە (2530) ساڵؽ چؽوەڵتەر وەختؽو دەسما کەرد بە هۆرامی نویسەی و وانای، گردیما بە ئەلفبای لاتینیە نویسؽنمؽ و هیچ کەسیچ گلەیؽش جە ئەویتەری نەبؽنؽ. دماو ماوؽوی بە هؽمەتو تەکنؤلؤژی تازەی ئەلفبای فارسی و عەرەبی و سؤرانی ئامانە دلؽ و ئؽمەیچ بە ئەلف و بای سؤرانیە دەسما کەرد بە هۆرامی نویسەی. دماو لوای وەختؽوی کوڵی، کە ئامایمێ وؽمارە دیما کە ئا ئەلف و بۍ جە فرەو یاگانە جوابو دەنگەکا دلۍ زوانەکەیما مەدؤوە. هەر پا بؤنۆ بؽ کە جەمؽو چا ئازیزا کە خەریکؽ نویسەی بؽنؽ، هؤرسؽ بە ئەرەنیای کیبؤرد و فؤنتؽ تازؽ کە ئارؤ دیارؽنؽ.
تا ئؽگە گرد چؽو ئؤکەی بؽ، بەڵام ویەرو زەمانی کە دلؽ وؽشەنە بەربەرەکانۍ وەشە کەرؤ، یاوا یاگؽو کە بەربەرەکانە عالەکؽش کؽشنا بە لاڕارەو وسەش دلؽ ململانؽوۍ شەخسی و تەنانەت ئیدئؤلؤژی و ئخلاقی کە هیچ پؽوەنؽوش بە زوانیؤ نیا. ئینە پا مانا نېیا کە هەر کەس هەر شەخەڵؽو منویسؤ کەس نەیارؤ نەقد یا ڕەخنەش چەنە گؽرؤ، چوونکە ئەر ئا شؽوە نویسەیە وەرش نەگیریؤ، پا جؤرە کە هەن ملؤ وەرۆ و هیچ فاریایؽو بە وؽشۆ مەگؽرؤ.
ئی زوانە کە ئؽمە ئیسە قسؽش پەنە کەرمۍ، هەڵای ئینا گڕ و گاڵەنە. ئینە ڕاسیؽوا کە ئینکار مەکریؤ. ئی زوانە زیاتەر جە شەس حەفتا ساڵؽ هیچ دؤرؽوش نە جە وانگاکانە و نە جە گەرە
و کؽشە ئقتسادی و کؤمەڵایەتیەکانە نەبېیەن و پەنەش نەنویسیان. ئەر ئؽمە هەزار ساڵؽ یا دەهەزار ساڵؽ چؽوەلتەر هەرچیما بیەبؤ، تەنیا گؤشؽوی گولانەش ئارؤ بە ئؽمە یاوان. ئا میراسیچە کە فرەو جارا تەنیا نامەکؽشا ئؽمە مژنەومؽ، تاکو سی، چل ساڵؽ چؽوەڵتەر دلؽ تاقو چلەخانەکا و پەرەستشگاکا یارسانەکانە نریێ بیؽنؽرە و تەنیا تؤزەشا واردؽنە و کەمتەر هۆرامؽو تاوانش دەسشا پەی بەرؤ.
یؤ چا وەرپەنگا کە ئیسە ئؽمە گیرؤدؽشەنمؽ، نەبېیەی زوانؽوی نویسیاریا کە (کوتە کوتؽش) کەردؽنمؽ و پاسە دیارا جارېو پی زوویانە پەلەو یؤ گرتەیما نیا. بە داخؤ جار جار کؽشەکە مېیاوؤ یاگؽو کە لایەنە فەرهەنگی و کولتووریەکە گنؤ قەراخۆ و باسش سەر مەکریؤ.
ئا لایەنە کولتووری و فەرهەنگیؽ کە جە هۆرامان تایبەتمەندیشا هەن، دؤرؽوی فرەشا سەرو هؤویەت و چەنی ژیوای ئینسانی هۆرامیەنە بېیەن، بەڵام بە بؤنەو فرەو بؤناوە باس مەکریؤ. فەرهەنگو شاد ژیوای و هؤنەرو گؤرانیؽ کە سەرمایەو هەزاران ساڵەو ئا سەرزەمینېیەنؽ بە بؽ بەها و بؽ قیمەت تەماشە کریؤ و جار جاریچ گنؤ وەرو گاڵتەو مەسخەرە کەردەی.
پؽوەنو هۆرامیەکا چەنی سرؤشتەکەیشا و دؤسی وەشەسییشا بە ژینگەی و یاگؽ ژیوایشا بەهرؽوی گؤرەن کە کەمتەر خەڵکؽو جە مەنتؽقەکەنە تاوانش بؤش.
هۆرامی جە سرؤشتەکەیش مسانش و ئاوەزش هؤر گرتەن تاکو وؽش چەنی کارەساتەکا ڕؤزگاری و قؤمیایەکا ساچنؤ. جە (تەوەنؽ) هیلیانەو ژیوایش وەشە کەردؽنە تاکو وؽش و زارؤڵەکاش جە هەرەسەو نەیاری پارؽزنؤ.
جە ماریفەت و ئخلاقی ئادەمیانەیش بەهرەش گرتەن تاکو خەڵکو دؤر و بەریش کەرۊ بە دؤس و دەسیارو وېش.
دیارا ئی تایبەتمەندیچە گردو خەڵکو هۆرامانی مەگؽرؤوە، هۆرامانیچ پؽسە تەمامو بەشەکاتەرو دنیای خرابش چەنەن و ئا قانونمەندیؽ کە هؤویەتی ئینسانیشا پەنە مژناسیؤ جە هۆرامانیچەنە یاگؽشا دیارەنە و چەنی ویەرو زەمانی ملایملا وەرۆ.
ڕەزا بەهمەنی.[1]