ئایین بەشێ جە ئەخلاقو فەرهەنگی سازنۊ

زانانتا زوان تەنیا کۊڵەکێو هۆویەت و کێ بېیەی نېیەنە؟ زانانتا دین و فەرهەنگ دوێ چیوێنێ کە بۍ هەنگەریشا نمەکریۆ؟ دین چېگەنە فەقەت دینوو ئیسلامی نېیا و بەڵکوو گردو دینەکا گېرۆنە وەر، جیا کەردەیوە دین جە فەرهەنگی و پېچەوانەش فەرهەنگ جە دینی، ئاخرش شکسا. داعێش ئامانجەش جیای دینی بۍ و دینی بە وەڵین چیو زانێ و بەیننە شی و وارنوەرشەو کۊمۆنیستا و فەرهەنگی جە دینی جیا زانۆنە و ئاخرش شکسش واردەن. دین بەشێوە ئێخلاقیو هەر فەرهەنگېوە سازنۆ. چېشتەری عالتەر جە دینی شکە بەرڎۍ کە تاوۆ تامێوە عال بڎۆ بە بەشی ئێخلاقیو فەرهەنگوو وەڵاتێوە؟ وەختارێو کە فەرهەنگېوە ئێخلاقش پاڵنە نەبۊ یا حەتتا ئەر ئامێتەش نەبۊ، ئانە ئێتر بۍ فەرهەنگین و فەرهەنگش پەنە مەواچا. پەی نموونەی: زوو هۆراماناتنە، سەیاڎی فرە باو بېیەن و تاخەیت بەیتوو گۊرانی واچانە دەنگش دانۆ، بەڵام چوون باروو ئێخلاقیرە پەسەن مەکریۆ ئیسە خۆڵک عاباڎش چەنی کەرۊ و هەرکەس ئا کاری کەرۊ مەنع و لۆمەش کەرا.
هۆرامانوو ئېمە جە پێوەنوو دین و فەرهەنگی زووتەر نەفعەی فرێش بەردێنە و تاوێ فرەتەرەیچ بۊ، بەڵام ئېمە بە نامۍو ڕۊشنفکریوە داما ڕېخەو بڕېو باوڕاما و بنەنە بەرما کېشتێ. هەرپاسه کە ئیسە لۆمەو سەیاڎی کە هەڵەن و درۆس نیا، کەرمۍ، بڕېو باوڕێ پووچێچ هەنێ کە بە نامۍو دینیوە زووتەر بیېنۍ وەڵاتمانە ئیسە بېیەیو ئاڎیشایچ لۆمە کەرمۍ. ئینە یانېو ئانە کە هەر چیوێوە هەڵە کە بە نامۍو دینیچەو دلێو کۊمەڵگایېوەنە بۊ، ئانە درۆس نېیا و نمەبۊ بەریش ڕاوە، ئی قسێ تایبەت بە دینی نیەنە و پەی ئەوتەر بەشەکایچ هەرپاسنەن. چیوی هەڵە، هەڵەن هەر بەشێوەنە بۊ.
تاومۍحەتتا دینی جە ڕوایەتێوە دینی جیا کەرمۍ، یانێ چېش؟ یانێ ئانە کە بەردەی ڕاوەو ڕۆتێوە درۆسی بە نامۍو دینیوە، بۊ بە ڕوایەتێوە دینی ئەچا ڕۆت یام هەرمانە درۆسێ. خاس سەرەنجە بڎەیدێ پەی ئینەی کە ویەردەنە وەروو ئانەی کە پیرشالیار پێسنەو شەخسیەتێوە گەورەی دینی دلێو هۆرامانینی ژناسیەیا بێ، هەر وەروو بەرەکەیشنە پاڵەیەکات وەژێنی و دەمپایێ کەرېنینە، جا تاوێنی بلینە دلێو پیرشالیاری، نەتاوێنی پەشتی کەریناوە مەرقەڎوو پیری و پەشتقەرفانەیرە لوێنی ڕانە، ئینە یانېو ئانە کە ڕەوایەتێوە دینی درۆس پەشتوو ئی هەرمانێوە بېیەن. ئەرتەی ئېمە وېما پێسنەو خۆڵکوو شاروو هۆرامانی و هەر پەنج دەگایچ، هەڵای ئا ڕۆتما بەردەی ڕاوە، ئیسە کەسېوەیچ کە بە نامۍو گەردشگەری ئەی پەی هۆرامانی، پیرشالیاری پێسنەو پارکێوە نەزانێ و سەرو زیارەتوو وەڵینەکاماوە کەباب نەکەرۍ و قلیان نەکېشێ. دەیسا زاندێ زوان فەقەت کۊڵەکێو هۆویەتی نېیەنە، ڕوایەتێوە دینی درۆس تاوۆ بەشێوە جە کێ بېیەیو مێللەتێوە باروو فەرهەنگیرە پارێزنۆ. بەڵام ئیسە تاخەیت جوانەکێو وێچما ئەپا باری ئێخلاقیرە تەماشەو بەر و بووموو پیرشەلیاری مەکەرا. یۆتەر چا ڕوایەتە دینیا کە چاوەڵتەر خۆڵکوو هۆرامانی بېشا، کاسە هامسای بۍ کەبۊنەو کۊر کەردەیو نەوسێوە، وەروو ڕەزاو خوڎای دێنېش بە هەنگەری، ئی بەشە وېش ئەر هەڵای دلێمانە مەنێوە، بە نەزەرەتا کوڕ و کناچەما پەی هەنگەری، هەستێوە براڵانە و واڵەنەشا نەبۍ و یۆترینی بە نامووس یام خانەواڎەو وېشا نەزانێنێ؟ چوون مێللەتوو هۆرامانی هیچکەی بە درێژایو تاریخی مێللەتێوە نمەک نەشناس پێوەن بە کەسی نەبېیەن. هەر ئا جامڵەو چاشتێ، یام دۊ و ماسی وېش ئا هەستوو مەعرەفەتی و نمەکوو هەنگەری کەردەی نازێ، حەریموو ئێخلاق و نامووسوو بەر و هامسای پێوە مەڕیۊ. وردێ بیدېوە پاڵو زوانینە هەر کاسە هامسای کە دلێو ئەو مێللەتەکانە نېیا و یا ئەریچ بۊ هەر فرە کز و کەما تاوۆ وېش بەشێوە فەرهەنگ و هۆویەتی بۊ.
شەونشینی، چاوەڵ بەشێوە بە تام و لەزەتوو خۆڵکوو هۆرامانی بۍ کە ئیسە یەکجار ماشېیانۆ. وەڵتەرنە گرڎکەس دەسو کناچە و کوڕەکەیش گېرێ و لوێنێ پەی یانەو هام دەگایەکەیشا تاکو وەختوو وتەی پێوە قسێ کەرېنێ و بەحسوو وەڵینا گېڵنێنوە کە چەنی بېیېنۍ، بەڵام ئیسە کوڕ و کناچە ئەرتەی جبەرنە چەمشا گنۆ هەنگەری، یۆترینی مەژناسا و هیچ پێوەنېوە وېمانە و ئاشنایانەشا نېیا پێوە. ئا وەختی شەونشینەکانە چەمشا گنێ هەنگەری و پاو بەحسوو شەونشینەکا حەریمێوە دۆسانە و ڕەفێقانه دلێو دڵیشانە وەش بۍ و گرسێ. خاس چەمشا گنێ هەنگەری و دایېمە پارێز کەرېنێ کە نەکای هەرمانێوە هەڵێ بەرا و ئا ئامۆشیە و پێوەنە بەینوو خانەواڎەکاشانە، نەمەنۆ.
هۊشتان چاوەڵ وەختارێو دەگانە، نەفەرێوە فەوت کەرۍ، بە یەکجاری گردوو خۆڵکی پەیش تازیە باری گېرێ، ئیسە پاسەن؟ ئیسە جوانێوەما، جوانە مەرگ بۊ، ئەو جوانەکێ هەر مزگینە زیەیرە وەروو بەرەی، دەس کەرا خوای و قلە دایوەنە، ئا وەختە کەس تاکو یەرێ ڕوێ، ڕوەش نەبۍ خوۊ، ئا وەختی مەرگو هاموەڵاتی قورس بێ، بەڵام ئیسە مەرگو هاموەڵاتی فرە سووک و ئاسایین. نە بایێخ پەی بېیەیش منیەیمرە و نە بایێخ پەی مەرگیش.
ئینێ فەقەت بەشێوە جە ڕوایات و وینگایېوە بۍ کە پاو درۆس بېیەیشا جە دینی پاو هەر ئاینێوە وەڵاتوو ئېمەشا، لایکەم دلێو وېمانە پارێزنا بێ. فرەو چیواتەری پێسنەو ئانەی کە چی مڵکەکێما پەرچینشا نەبۍ؟ چوون گرڎکەس هامماڵوو گرڎکەسی بێ. بەڵام ئیسە گرڎچیوما پەی گەردشگەری بۍ پەڕچینا! چیوێ فرەتەرێ هەنێ کە چێگه ڕاشا نمەبۊوە و مەواچیەیا. گردوو ئینیشا ئەرتەی دلێمانە تاکو ئیسە، ئاستەینێماوە، تاوێنێ پاڵو زوانیمانە، بەشێوە یام کۊڵەکێوەو کێ بېیەی و هۆویەتیما بێنێ. چېشما جە ژاپۆنی وەڵکەوتەی زیاڎتەرا کە هەڵای، مێللەتەکەش بە چۆکڵێ نان موەرا؟! ژاپۆن دوێ چیوا ئاستەنوە و دنیانە سەربەرزش کەردەن؛ یۊ ئانە کە تالیم و تەربیەتش بە هېزا و یۆتەرش ئانەن کە هیشتای جە ویەردەو وېش دەسش نەکېشتەن، بەڵام جە وەشیەکاو گردوو فەرهەنگەکاتەری چیو فێر بېیەن پەی نەبەزی و قۆرەتوو وېش. ئېمە چېش؟ ئانە کە هیچ وەشیێو ئەو وەڵاتەکاما نەگېرتێنێ، بەڵکوم گولیەکېشا گېرتێنێما و وەشیەکێو وێچما دانما پەنە، ئێتر با جل و بەرگ و گۊرانیێ چاگە مردا. گەردشگەر وەڵتەر چی ئەی پەی لایما؟ ئیسە چی مێ؟ چاوەڵ بۊنەو پیرشالیاریوە، (99) پیرەیوە، تەماشەو لیباسیما، یۆگیریما، تەوەناما، چۆکڵە و تاقیما، ئیسە چېش؟ چی مێنێ؟ ئېمە تاخەیت شەخسەکێچما کەرڎېماوە یانە، ئەی ئی؟ گەردشگەرێ کۆگە مێنێ؟ شەراب، دۆس ئاردەی.
وېما خەتابارێنمێ، وېما نەزاناما ئا چیوێ کە خۊمېشا پەنە بەشێوەنێ جە هۆویەتیما، سەرپاکێو دلێو پیرشالیاری مەنەینێ، ئیسە پیرشاڵیار حورمەتش چانە بێ؟ حورمەتوو پیرەکاما لوا؟ بڕېو چیوێ دەنگشا نیا، بەڵام دنیانە دەنگشا دابێوە بە ئېمە.
ئێتر چالایش شمە واچدێ، چېش کەرمۍ؟ کۊ ملمێ؟ تاکو کۆگە هەرپاسنە درێژە دەیمێ؟ وېما مشۊم وېما ڕازنمێوە تاکو هەرکەس مێ دلێما زانۆ ئېمە کێنمێ؟
مێهران ئەحمەدی.[1]