پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: یەکەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#
وانەری وەشەسیا ئی بابەتەو وەرو دەسات پوختێوەن بارەو وېیەردەو هۆرامانی و جوگرافیاش و سروشتو ژیوای خەڵکەکەیشۆ، پەی ئاماڎەکەردەیش کەڵکم جە (10) سەرچەمە متمانە پەنەکریایا هورگیٛرتەن، بە چڼ ئەڵقێوە و حەوتانە وزوش خزمەتو هەواداراش، مەوازوو یاگیٛ کەڵکی بوٙ.
ئەژناسنای هۆرامانی
1- جوگرافیاو هۆرامانی:
هۆرامان، ئیسە پا ناوچە جوگرافیە کەشەڵانەیە واچیوٙ هەکە گنوٙ میانو شارەکا: مەریوان، سنە، کامیاران، جوانڕوٙ، هەڵەبجە.
یانی فرەش گنوٙ دلیٛ سنورو ئیسەو دەوڵەتو ئیٛرانی و کەمېوەیچش گنوٙ سنوورو ئیسەو عیٛراقی و هەریٛمو کوردستانی.
ئا بەشەشە هەکە گنوٙ سنورو ئیٛرانی کەوتەن سنوورو ئوستانەکا: کوردستانی و کرماشانی.
ئانەیچش هەکە گنوٙ سنوورو عیٛراقیۆ کەوتەن سنوورو پاریٛزگاو هەڵەبجەی.
هۆرامان بە شیٛوێوە گردی جە (سەڎان) دەگایا و چڼ شارەدەگایا و (6) شارو شارەکڵا پیٛکئامان.
شارەکیٛ: مەریوان، سنە، ڕوانسەر، جوانڕو، ٙ سلیٛمانی، هەڵەبجە، خورماڵ، خەڵکەکەشا تیٛکەڵېوەن جە هۆرامی و سوٙرانی زوانا.
هۆرامان بە شیٛوێوە گردیی بوٙبە دویٛ بەشیٛوە:
1- لهوٙن. 2- تەخت.
ئی دوە بەشە سەرەکیەیچە بەپاو دەسەڵاتو سان و خانەکا دابەشیٛ بییٛنیٛ ملو شش بەشە گولانارە: تەخت، لهوٙن، دزڵیە، ڕەزاو، ژاوەروٙ، گاوەروٙ.
پیٛسە وەڵتەر باسکریا هۆرامان ناوچېوە کەشەڵاناو دلیٛڕاسەو سەدەی وېیەردەینە یانی نزیکەو (70) ساڵا چېوەڵی ڕاو ترومبیلی ئاچوخە کریێنە پەی دەگایەکاش، وەڵیٛ ئا وېیەردەینە چەنی وارای یوەم ۋەرۋەو زمسانی ڕابڕان گنیٛرە و ئاموٙشوٙ نەمەنیٛ چەنی نەک بەرو هۆرامانی، تاخایتێ میانو دەگایەکا ویٛچشانە.
وەڵتەر زمسانو هۆرامانی سەخت بېیەن و زمسانەنە پلەو گەرمای وەستەنەرە پەی (10-20) پلا چیٛرو سفری.
فرەو کەشەکایچش ڕووت و قوتیٛنیٛ و هەر تەۋەنی و سەختیٛنیٛ، وەلێم چەنی ئانەیچە کەشەکیٛش دوٙڵەمەنڎیٛنیٛ بە گیواوە وەهاریەکا، هۆرامیەکیٛ هەم پیٛسەو پیٛخوٙری و هەم پیٛسەو دەرمانیچ کەڵکشا چا گژوگیواویە هورگیٛرتەن، دەریٛ میانو سەخت و کەش و کوٙکەیش جاران ئاوداریٛ و پەڕ ئاویٛ بیٛنیٛ و دەسدیٛنیٛ پەی باخداریی و کشت و کیاری، وەلێم ئیسە بوٙنەو فاڕیای کەشوهەوایۆ و کەمبېیەیۆ ئاویٛوە ئانەیچ کەمش کەردەن.
گېیانەوەریٛ و پەلەوەریٛ فریٛچ کەشەکاشۆ ژیوا پیٛسەو (وەرگ، پاڵنگ، کەڵ و ئاسکی، ڕواسە، هۆریٛشە، چەقەڵ، کەمتیار، دەڵەک، چالەکە، سموٙرە، ژەرەژی، سوٙسکی، کەڵکەڵەوانی، قوڵتە، کاوەتری، پەپوسڵیٛمانە، قشقیٛڕە)ی، هەر پاسە پەلەوەریٛ وردیٛ تەریٛ پیٛسەو: (فشە کڵاونیٛ، زەردیوەلی، مریچڵە پاساریە... تاد).
خەڵکەکەش جە ڕوەی مەزەبیۆ فریٛشا ئیسە موسڵمانیٛ سوڼی مەزەبیٛنیٛ سەرو مەزەبو شافیعی، چڼ دەگێوەیچەنە سەرو سنورو ئیٛرانی و ئیٛراقینە یارسانیٛ هەنیٛ، مەزارو سوڵتان سەهاکی و فرێوە جە پیرەکا یارسانی و زەردەشتیەتی و شیٛخە نەقشبەندیەکا هۆرامانە هەنیٛ.[1]