دەلاقەیچ بۊ بە تەشابی هەر ۋەر گنۊ یانەی
نویستەی: # ئومێد حەبیبی#
ڕەنگا ئاوەختە ئێلوین تافلێر و هایدی تافلێر جە کتېبوو پێوای شارستانیەتی تازەی شانە بسوی تمدن جدید واچېنێ دماڕێو کە ئینا وەرمانە هینوو کەمینەکان فرەو کەسا تاخایت فیلسووفە ئەژناسیاکێچ نەلێ ویرشانە هەروەرەنە کەمینەکێ بە وەرلوای کژوکۊڵوو زانستی و ئەنەئامای یاونەرە کۊمەڵایەتیەکا و هاڵیگای مەجازی میاڤانە مافەکاشا و ئیسەولا گۆترەی وېشا دلێ فەرهەنگە زلەکانە مەتاڤناوە و پېسەو وەڵێ بە دڵ و داوا مەلا پێوای ئاسیمیلاسیۆنیوی وێ وازیەوە!، بەڵکووم ئی جارە گەرەکشانا چا وەڵاتانە کە فرە کەمینێنێ پێوەرە بە پەسینای و ئێحترام نیای بە جیاوازی ڕەگەزی، فەرهەنگی، زوانی و.... با بە گلێرگایوی هێقم و پتەو پەی ترۆق و وەرلوای فرەتەروو وەڵاتیشا.
بنەڕاو وەش بېیەی و تۊ گېرتەی ئی ویریەوە تەنیا کەمینەکێ پاڵپشتیش کەرېنێ، بەڵام وارە بە وارە حکوومەتە دێمۆکراتیکەکێچ کە زاناشا ئی ڕا پەی دماڕۆ گەشەو وەڵاتی بەپیتا زوو دەسشا دا وەش کەرڎەی و ڕېک وستەی ڕېکڤزیای ئێداریشا تاکو ئا ڕەگەزێ کە زوان و فەرهەنگشا جیاکارا جە فرەینەو خەڵکەکەی، هەستوو وێ بە نزم زانای نەکەرا و وېشا بە لەیڎە نەنیارە و جە وانگاکانە بە زوانشا بوونیۆ و جە ئێدارەکانە هەرمانەش پنە کریۆ و هەر پاسە حکوومەت ئاسەوار و چېرخانە فەرهەنگیەکاشا جە فەوتیای پارێزنۆ.
بەڵام داخێ گرانەم پەی جەهانوو یەرۆمی کە هیچ چېوەنە خاس نېیا و دماکەوتە بېیەی نویسیان تەوێڵەماوە، چېگەنە ڕۊجیار وەرنیشتەنە مزیۊ و وەرکەوتەنە پڕۆ و ملۆ کەلەرە!!
وەڵاتوو دیکتاتەورا و ملهۆڕا و خوڎاڵە وێ بە خوڎا زانەکا!!
ئاڎی واتشا پلۆڕالیسموو چېشی و تەڕەماشوو چېشی؟! مشیۊم پیچیۆوە بە پان ئیسمیوی گەورە، بیێ بە پەنگاویوی زل وەراوەروو ئی شەپۆلوو تازەوە بېیەیوە ناخافڵ چانەیە هەر ڕوێو مشیۊم مل کەچێ ئی داواکاریەیە با!
جیا جە حکوومەتەکا بڕېو بەنامۍ ڕۊشنویرێچ کەوتێ شۊنیشا و بە نامۍ ورکە و خەفەت و داڵغێ فەوتیای زوانو نەتەوەی سەردەسی کەوتێ پەڵپێ گېرتەی. ڕېکڤزیاو یۆنسکۆی ساڵەو (1999ز)ی بە داواو وەڵاتوو بەنگلادێشی کە ئیسە چېروو زۆڵموو پاکستانېیەنە ڕۊزگار بیەبێ ڕۊ دوو مانگۆ سیاوکاموو گرڎ ساڵێوېش بە ڕۊ جەهانی زوانی ئەڎایی دیاری کەرڎ تاکو یاڎوو ئا وانیارە بەسەزوانا کە پەی حەقوو وانای و نویستەی و بېیەی زوانی بەنگالی بە زوانی دوەموو پاکستانی (ئاوەخت بەنگلادێش هەڵای سەربەوێ نەبیەبێ و پارێزگایڤوو پاکستانی بۍ و نامېش پاکستانی وەرکەوت) وێنیشاندایوی هێمنشا بەرڎ ڕاوە، بەڵام حکوومەت بە تەشکیوی نائێنسانی شنیاشا ڤنە و چننێ وانیارێش وەروو داوا کەرڎەی حەقوو وېشا کۊشتێ.
چی ڕۊنە سکرتێروو یۆنسکۆی پەی بەرز گېرتەی ئی بۊنەیوە ملۆ پەی وەڵاتیوی چن زوانەی و چاگەنە باسوو هەمیەت و ئێژایی ئی ڕۊیە و هەر پاسە باس جە بارەو ئێحتێرام نیای بە فرەڕەنگی و فرەزوانی کەرۊ.
شۆنۆ یۆنسکۆیەرە ڕېکڤزیاو مێلەلیچ ساڵەو (2008ز)یش بە نامۍو ساڵەو جەهانی زوانا دیاری کەرڎە.
وەلیم ئی گرڎوو چېوا قۆمیۆ و وەڵاتە دماکەوتەکانە ئەجۊ هیچ نەقۆمیان! زوان هەر زوانێوا و زوانو ئەوەڵ و ئاخری و هیچېو مەبۊ دامگاشەنە بوانۆ و پیڤیۆ!
بەڵام بە وەشحاڵیەوە خەڵک و کۊمەڵگا یاڤانەنە هەمیەتوو زوانی و پێوەزش چنی هەستوو بنیاڎمەکا، هەر ئانە بېیەن نوونگیوی کاریگەر تاکو قسەکەرۍ زوانەکا بۍ وەرەچەم گېرتەی بڕېو چېوا وېشا قۆڵێ هەرمانا هۆرکەرا و چا یاگانە کە خەتەروو فەوتیای و دلېنە شېیای زوانە کەم هازەکا هەن هەر یۊ یاگێ وېشانە نازا کۊڵەکۆ کێبېیەی و شۆناسیشا بلۆ بەینەنە.
ئینە تایبە چی چن ساڵەنە بېیەن نوونگیوی کاریگەر پەی نەفەوتیای ئا زوانا ئینای سەراوچېری یانەۋېرانېیەنە.
هاڵیگای مەجازی و کەڵک گېرتەی جە ئینتێرنێتی پەی هاگاداری و هاگادار کەرڎەی خەڵکی گەورەتەرین پەرگەماو ئی هەرمانێ بیە تاکو ڕۊشنویرەکێ جە ئی پەڕ تاکو ئەو پەڕوو دنیای دەس دا ئەرەنیای گلێرا و کۆنیشتا تاکو کۊمەڵگاکا بېیاڤنانە ئێژایی چېوەکەی.
لاو وێچماوە کە هیچ کۆگا و ڕېکڤزیایوی وەرپەرس مەپەرسۆوە هەرمانەکێ ئینە پەنگاوێڤ بېیەن پەی وەرگیری جە ئامای لافوو یانەۋېرانی.
بېیەی قسەکەرۍ ژیرێ و ئەنەیاوای با بە ئاڵتێرناتیڤێڤ پەی ئەوەنەپەرسای دەسەڵاتی جە بارەو زوانیەرە
چەنی؟
هەرچن ئینە مەتاڤۆ یەکسەرە قەرەبووش کەرۊوە، بەڵام کریۆ واچی نمازۊ ئا زوانە دلېنە بشۆ. ئەنەیاونای زاڕۆڵا و قسێ کەرڎەی چنیشا بە زوانی ئەڎایشا تاکو جە بنەڕانە وانگانە دەس پنە کەرۊ و زاڕۆڵە پەروەریۆ هەمیەتوو پارێزنای زوانی ئەڎاییش ئینا چ ئاست و ڕادېوەنە.
فێر کەرڎەی زاڕۆڵەی و ئەژناسنای پلۆرالیسمی زوانی و ڕەگەزی تاکو یۆتەر بە زوانێوتەر بە سووکی و هاسانی پەسینۆ و وېش زلتەر چنەش نەزانۆ.
زاڕۆڵەی ژیر، زرک و وریا دامنەو ئەڎای ژیرێنە پەروەریۆ و ئەر ئەڎا وەڵتەر یاوایبۊنە هەمیەتوو پارێزنای زوانی ڕاکێ بۍ قۆرتەنە و ئەر نەلایبۊنە چېروو ئا لۆسێ زوان بۍ هیچ شکێوە فەوتیۆ.
نویستەی و شێعر واتەی هۆنیارا، نویستەی نویسەرا چ بە شێوەو ڕۊمانێ یام داستان کۆتای، هۆرئەوەگېڵنای جە زوانەکاتەری و پارێزنای ڕانویس و بازنەو واچاش
واتەی گۊرانیا بە دەسو گۊرانیەواچا پا زوانیە
وەش کەرڎەی فیلم و کارتۆنی بە دەسو هۆنەرمەنداش
نویستەی چېوە زانستیەکا بە دەسو فرەزانەکا
نویستەی تابڵۆ دووکانەکا بە دەسو دووکاندارەکا و پێوەز دای فەزاو بازاری چنی پارێزنای زوانی
و یاگەدارتەر جە گرڎی
ئەرەنیای و ئەرەمەرزنای کاناڵیوی ئاسمانی پەی وەش کەرڎەی، پەروەرنای و وەڵاوە کەرڎەی گرڎوو ئینیشا بە دەسو دەوڵەمەنڎەکا
ئارۊ چی دنیا پان وپۆڕوو ئەوەڤاڕیای کرژوکۊڵوو هەواڵەکا ئەوەقەتیسنای زوانیوی و وەرگیری کەرڎەی جە خزمەت کەرڎەی خەڵکەکەی پنەش فرەتەر ئەوە جۆکێ و شۊخی مشۊ پێسنە هەرمانە سەقەتەکاو لۆرێل و هاردی.[1]