نمەکریۊ هۆرامی بیی، چنارەی نەوانیوە
نویستەی: سابیر عەزیزی
بەشۍ چوارەمە
ئەڵبەت حەر ئەپاسە واتەنشا ولیی بې دڕەی نېیەنە. ئی ڕۊمانێچە فرەو یاگانە بە پەیلوای من گرفتێش هەنێ و باری نەرێنیش پەوە دیارا. جە وارەوە کۆتا و بې قڕە، چند خاڵێ دەس وزمێ سەر.
1- ڕۆتێ زەمانی و نویسیاری داستانێ وەحدەت و یۊگېرتەی دلیگیری چەنی واقێعی، ئەرکی سرۆشتی و تەبێعی و ڕەوایی دای بە ڕەوایەتوو داستانێ و ئاسایی بەیان کەرڎەو واقێعەکا بە لۆنێ وانەر خزۆنە بنکلیشوو داستانی و هەست بە لاوازی و ناڕېکی بەیان کەرڎەی، ڕەوایەتی نەکەرۊ. (لا31) تۊزەو گەڵا هەنارەکا، وەڵتەرێ (23) واتەنش شەوەی وەڵینە وارانێ فرە وارا، کاتارێ واران وارۆ ئێتر تۊزە مەمەنۆ. (لا79 و لا78) شەوە ئڼە تاریکە بې جە چن گەزینە کەس کەسی نەوینێ، بەپاو ئانەی لای سەریەوە ئېشارەش کەرڎەن وەروە زەمینەنە بې. ئێتر پەی ئېمە وازێحا شەوېنە وەروە زەمینەنەنە بۊ هەوا ئاڼە تاریک نېیا حەر چند مانگەشەوەیچ نەبۊ. وەروە تا سەرو زەنگۆڵاشا یاوێ، چەم چەمی نەوینێ. (لا81) وشەو کۊڵبەری، بەپاو ئانەی ئېمە وېما خەڵکو سنورینمێ وەڵتەرێ ئی وشە پەی ئا کەسابەتەیە بکار نامان، پا هەرمانێ فرەتەر واچینێ قاچاخیەتی، یام کاسبی و ئەننەیچ سیستماتیک و وەروەڵاوە نەبې، ئی وشەو کۊڵبەریە تازەن و هینوو سەردەمین و پلان و بەرنامەی تایبەت و دیاریکریا ئینا پەشتێشەوە. پەنەوازا ئېشارە کریۆ بکار ئارڎەی حەر وشێوە زەمانوو وېشەنە بۊ تا سەرشێویایی ئەو وانەری نێ وەرەوە و ڕۊتە تارېخیەکەی نەلۆ لاڕانە. دیارا فەزاو فانتێزی و خېیاڵی جیاوازا چەنی ئەسپارای ئەرکە زەمانی تارێخیەکا بە وشەکا و بکاری ئارڎەیشا جە زەمان و مەکانوو وېشەنە.
(لا83) سەردار سەرەڕاو مانیایی و هیلاکی... سەردار وەرمەنە بېیەن چی مشۊم مانیا و هیلاک بۊ؟
(لا88) ، زامدار کریا بې، زەمانوو شای هیچ کاسبکارێ ئاما و لوای ئەو دیمی کەرې نامېش کۆلبەر نەبې و تا ئیسەیچ ژاندارەکێ تەقەشا ئەو ئا کاسبکارا نەکەرڎەن و ئەزیەت و ئازارشا جە حەدوو گېرتەی باری و جەریمەی ماڵی بېیەن، ئینە جەفانە بە نێسبەتوو وانەری ئادرەس و نیشانێ هەڵەش دەیمێ پەنە.
2-ڕەستێ باوێ و فەرمەیێ زوانی هۆرامی. کورە زێوا. 10. 1399. کورە پەی نېرینەی بکار مێ، پەی ماینەی ماچمې: کنا (لا17) دایبێنېش، ئاردێبێنېش (لا28)، دوێ چڵێ بەیێ بە باڵای بەرزشاوە، درەختو بەیێ باڵاش بەرز نیا، باڵای بەرز پەی چنار یام سوورە چناری بکار مێ./ هەمان لاپەڕە، تۊختان بە تاپیرێ وەش نمەبۊ، بە دێڵێ وەش بۊ.
(لا50) بەشێشا کەرڎێوە، پەخشێشا.
(لا58)، پەتوە، پېچەنێ، وختارێ زاڕۆڵە دلې بېشکێنە بۊ بە پېچەنێ دەسێش بەسیاوە نەک بە پەتوو/هەمان لاپەڕە: ڕژا، وڕا (لا61)، پرونېشا پێوەرە، پێوەرە ئێزافەن، یۊ جە خاڵە ئەرینەکاو زوانی هۆرامی ئیجازا، کاتارێ واتت پرونای ئێتر ڕەوا نېیا واچی پێوەرە. (پرونېشا) تەماما.
(لا79) شیێبێ، فاڕیەبێ.
(لا93) ئامارە وار، لوارەوار. کاتارێ ماچمې ئامارە وار مشۊم وێچما وارەوە بیمێ، بەڵام کاتارێ وېما هەنمێ سەرەوە ماچمې: لوارەوار.
(لا115) بېیێبێ، بېیەبێ.
(لا128) سووچەی سۆتێنێ، سۆتەی
سۆتێنێ.
(لا134) گرمەو کەکڵەوانێوە، دەنگو کەکڵەوانێوە. کەکڵەوانی نمەگرمنۆ.
(لا412) مۆڕێوەش کەرد، مۆڕێوەش بەردۆ.
(لا423) چەمېش ژیرێ کەردایانېوە، چەمېش ژووژێ کەردایانېوە.
(لا437) کێلەکېش دوێ تاپیرێ بېنێ، دێڵێ بېنی ، چوون تاپیر حاڵەتێ جە تەوەنێن پەی شانای بۊ و خرتەنە، بەڵام پەی کێلێ جە تەوەنەو دێڵێ یەرە گۊشێ کەڵکە گیریۆ.
3- باری ئێملایی: هەرچند ئی داستانێ فرە بە پارێز و بەهرەش جە ویراستاری قەڎەر و ئاوەزێ بەرزی بەرڎەن بەڵام بې ئیرادە نېیەنە. (لا15)، وەسې، وستێ.
(لا69) ، نمەژەڵێویۊ، بڕێ یاگێنە پەی مەنفی کەرڎەی ( ن) ئاردێنە منیچ ئینەیە بە درۆس زانوو.
(لا74) گورکەکەی، گۆرەکەکەی.
(لا95) گرتێ، گېرتێ.
(لا167) پیکیان، پێکیان.
(لا234) قوڵقوڵەو نیمەڕۆی، قوڵەقڵوو.
(لا280) نتمیش، من نەزانام ئی وشێ یانێ چېش بە لام بەپاو ڕەستەکەی ڕەنگە ڕیتمیش بۊ.
(لا373) سەرۆشتوو، سرۆشتوو.
(لا395) سنحش، سنحەش.
(لا397) کوتووپڕ، کتووپڕ.
(لا412) زەردەخوێوش، زەرڎەخوێوەش.
4_وشێ بېگانێ: (لا33) قاترێوە، هەسەرېوە.
5-هۆرسنگنای و لەیەکەدای و بەیان و شەرحە، پەنەوازا نزیک بۊ چەنی واقێعیەت و ڕەواڵی سرۆشتی ژیوای دلې ڕۊمانێ. نەتەوەو لۆڕی یۊ جە نەتەوەکاو ئێرانیا بە درێژایی تارېخی ئاڎیچ پېسە ئېمە زوڵم و زۊری و ئازارێ و... چەنیشا بېیەن. بەڵام چی ڕۊمانێنە حەر لێوەنە باسوو لۆڕی و کورڎی ئامان فرە بە یۊوە فەرقشا هەن، لۆڕێ گرڎ ئەهلوو سەوادی و کەماڵاتی و دەوڵەمەند و دەرس وانێ و ئاسایېش و ئاسووڎەینە ژیوای ژیوا و... حەتتا کاتوو بېکاریشا بە ئەسپ سواری و کەیف و زەماوند تێپەڕ کەرا. بەڵام ئېمەی هۆرامی گرڎەش بەدبەختی و هەژاری و ئازارەنە بېیێنمێ. ئی گۆزارەشە چەنی ئەمری واقێح و شێوە و ڕەواڵە عادیەکەی یۊ نمەگېراوە و ئینە پەی وېش تاوۆ خاڵێ نەرینیە بۊ پەی ئی داستانێ. ئینەیچ زانوو داستانە خېیاڵ و فانتازیا زاڵا و چەنی واقێعی یۊ نمەگېراوە، بەڵام بە حەر لۆنێ بۊ داستانە گۆزارش جە واقێعی کەرۊ.
(لا261) ژەرەژەو ویاری ئامێبێوە وەتەن، کاتارێ ماچمې ویاری ئێتر نامې وېش ئینا بە وېشەوە، یانێ ژەرەژێ ئینا ئاما و لواینە تاوێ کویسان و تاوێ گەرمیان. بەڵام ژەرەژەو وەتەنی زم و هامن ئینا چا مەحاڵەنە. بە ژەرەژەو ویارێ نمەکریۊ واچی وەتەنیە. ئاماوە وەتەن جە باری مانایی و مەزموونیەوە هەڵەن.
5 فرەو یاگانە زیڼانو زەمانوو شای پېسە مەکانێ فێر بېیەی و بنکەیە فێرکاری و ڕۊشنویری دریان قەڵەم، (لا282) شەخسیەت و وێ باوەڕی ئیسەیشە چەنی وەڵێ فرە فەرقش کەرڎە بې، کریۆ بە دوێ شێوێ تەماشەو ئی ڕەستەیە کریۆ: یۊ ئینە چوون ئەنوەر نەزان بېیەن و هاگایی گلێرگاییش کز بېیەن و ەختارێ تێکەڵ بە زیندانە ڕامیاریەکا بېیەن تاوانش فرە چېوێ ئەرینېێ فێر بۊ. خاڵەو دوویچ بارێ نەرینیش هەن چی وینگاوە بەشە سەرکۆتەی پەی دەسەڵاتی گۆزارش کەرۊ و ئینە جە حاڵێوەن ئا دەسەڵاتە هیچ بەستەر و چېرخانېش پەی گەشەو تاکی زیندانی ڕامیاری نەمتەنەرە و ناستەنیچش زیندانیج هازەو ڕۊشنویریش پەرە بسانۆ.
سەرچەمۍ:
1.بزدوودە زەکریا، بنەماگەلی ئەدەبی چیرۆک، 1399
2.میرصادقی جمال، شناخت داستان، 1391
3.یونسی ابراھیم، ھنرداستان نویسی، 1369
4.سامرست موام، ترجمە: کاوە دھکان، ڕمان و داستان کوتاە، 1352
5.دقیقیان شیرین دخت، شخصیت پردازی در داستان، 1397.[1]